Բնակլիմայական բարենպաստ պայմանների շնորհիվ` Հայկական լեռնաշխարհը եղել է մարդու բնակության և նրա ստեղծած մշակույթի հնագույն կենտրոններից։ Հայքի տարածքում հայտնաբերված մշակութային արժեքները հնարավորություն են տալիս ուսումնասիրելու մարդկության պատմության զարգացման ժամանակաշրջանը` սկսած հին քարեդարյան ժամանակներից (մոտ 1 մլն տարի առաջ)։ Մեր լեռնաշխարհից հայտնաբերվել են հին քարի դարի (պալեոլիթ) ստորին, միջին և վերին պալեոլիթի մշակութային շատ արժեքներ (Արտին լեռ, Արագած լեռ, Արզնի)։

Հնագիտական պեղումները պարզել են, որ Հրազդանի միջին հոսանքների շրջանն ընդգրկող տարածությունները հարուստ են հին քարեդարյան մշակույթի բազմաթիվ հուշարձաններով։ 1960-70-ականներին նշանակալի հայտնագործումներ են արվել Հրազդանի մերձերևանյան շրջանում. հայտնաբերվել են տասնյակ քարանձավներ, որոնք բնակեցված են եղել մարդկության պատմության ամենավաղ շրջանից (վաղ հին քարի դար)։ Նշանավոր են Երևանի և Արզնիի բնակավայրերի միջև ընկած Հրազդանի կիրճի քարայր-բնակատեղիները, որոնք հայտնի են Երևան-1, Երևան-2, Զովունի, Լուսակերտ և այլ անուններով։ Հին քարեդարյան մշակույթի հարուստ հավաքածու է հայտնաբերվել Երևան-1 քարայրում (մուստերյան շրջան)։ Հայտնաբերվել են տարբեր գույների ու երանգների վանակատից, կայծքարից, բազալտից և հասպիսից պատրաստված բազմատեսակ աշխատանքային գործիքներ, որոնց թիվն անցնում է 2500-ից։ Քարայրը հեռու է եղել հումքի աղբյուրներից, իսկ հայտնաբերված նյութը (պատրաստի իրեր, ցլեպներ, թափոններ) վկայում է, որ կայանը նախնադարյան որսորդ-քարագործների «արհեստանոց» է եղել։ Կայանում հայտնաբերված հյուղակի կենտրոնում եղել է օջախ, որը 48000 տարվա է։ Քարայրում հայտնաբերվել են ռնգեղջյուրի, արջի, իշայծյամի, վայրի ցուլի ոսկորներ (դրանք ուսումնասիրել է կենդանաբան Սոնյա Մեժլումյանը)։

Հրազդանի կիրճի Ամո-1 քարայրում մարդու գործունեության հետքերը պատկանում են ուշ քարի դարի ժամանակաշրջանին։ Այն ուսումնասիրել է հնագետ Հ. Ազիզյանը։ Քարայրում հայտնաբերվել է մշակութային 4 շերտ. դրա հրապարակից հայտնաբերվել է աշելյան ժամանակաշրջանի բարձր տեխնիկայով պատրաստված և լավ պահպանված ձեռքի նշաձև օբսիդիանի (վանակատ) խոշոր հատիչ։ Կայանի վերին՝ պալեոլիթյան այս շերտն արգասավոր էր նաև այն առումով, որ քարե գործիքների հետ հայտնաբերվել է նաև քարայրի բնակչի համեմատաբար լավ պահպանված կմախքը։ Կմախքի ոսկորները պատված են եղել մանգանի սև գույնի ծառանման հետքերով, իսկ որոշ ոսկորներ քարացած են եղել։ Գանգը վերականգնել է պրոֆեսոր Ա. Ճաղարյանը։

Քարայրի աջ անկյունում` 1,1 մետր խորությունից սկսվում է մոտ 0,5 մետր հաստությամբ վաղ երկաթեդարյան շերտը, որը թվագրվում է մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի վերջերով։ Հայտնաբերվել է ճալաքարերից պատրաստված օջախ և ժամանակաշրջանին բնորոշ խեցեղեն։

Այսպիսով, Հրազդան գետի ափամերձ շրջաններն այն տարածքներն են, որտեղ սկիզբ է առել և հազարամյակներով շարունակվել մարդկության պատմությունը։

Անժելա Տերյան
Երևան քաղաքի պատմության թանգարանի հնագույն և միջնադարյան պատմության բաժնի վարիչ