Ախթալան X դարի պարսպապատ վանական համալիր է, որը գտնվում է Լոռու մարզի Ախթալա գյուղում` Երևանից 185 կմ հյուսիս: Այն երեք կողմից շրջապատված է խորը գեղատեսիլ ձորերով, իսկ հյուսիսից բացվում է լայնածավալ մի հարթավայր: Ախթալայի վանական համալիրը Հայաստանի ուղղափառ վանքերից է, որի կառուցումը համընկնում է Հասայատանի Վերածնության շրջանի հետ` մի քանի դար առաջ անցնելով եվրոպականից: Այստեղ է որոշ ժամանակ պահպանվել Աստվածընկալ Սուրբ Խաչը, որով, ըստ ավանդության, Հովհաննես Մկրտիչը մկրտել է Հիսուս Քրիստոսին:
Դեռ նախապատմական ժամանակներում այս վայրերում արծաթ և գունավոր մետաղներ էին արդյունահանում: Վրաց թագավոր Հերակլ II-ը Տրապիզոնից բազմաթիվ հույներ տեղափոխեց այստեղ: Շուտով ֆրանսիացիները գնեցին Ախթալայի հանքատեղը, իսկ Ալավերդունը` հույները: Այս իրադարձությունների հետ է կապված ժամանակակից ավանդությունը, թե իբր Ախթալայում է ծնվել այն ժամանակ Ֆրանսիայի դեռ ապագա նախագահ Շարլ դը Գոլը: Իսկ շուտով հնարավոր է գյուղում կանգնեցվի Ազատության արձանը, քանի որ այն ֆրանսիացիները ձուլել են Ախթալայի պղնձից և ընծայել Միացյալ Նահանգներին:
1887-1889 թթ. Ֆրանսիացի հնագետ, ճարտարագետ և երկրաբան Ժակ դը Մորգանը Ախթալայում հայտնաբերեց քարարկղային դամբարաններ` կավե, բրոնզե և երկաթե գտածոներով, որոնք թվագրվում են Ք.ա. 8-րդ դարով: Այստեղ նաև հայնտաբերվեց մեկ դամբարան, երբ մարդկանց դեռևս թաղում էին նստած դիրքով: «Այս տեղանքը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում մետաղների ծագումն ուսումնասիրելու համար: Լինելով ավելի հին, քան Եվրոպան և Հունաստանը, այն դեռևս պահպանում է քաղաքակրթության այն հետքերը, որոնք դարձել են նաև մեր օրրանը»,- գրում էր Ժակ դը Մորգանը: Ախթալայի վանական հուշարձանախումբը ոչ միայն հայկականի, վրացականի ու բյուզանդականի ներդաշնակ միահյուսումն է, այլև միաժամանակ «ջերմաչափ», որը ցույց էր տալիս պատմական և մշակութային իրավիճակը Հայաստանում: Ենթադրվում է, որ Ախթալայի ամրոցը հիմնադրել են Կյուրիկյանները X դարում: XII դարի վերջին Զաքարյան իշխանական տոհմի ազդեցությունն ուժեղանում է: Նրանք հայ-վրացական ուժերի գլուխն անցած ազատագրում են Հյուսիսային Հայաստանի տարածքները սելջուկներից: Պղնձահանքն անցնում է Իվանե Զաքարյանին: Դիվանագիտական նկատառումներից ելնելով` Զաքարեն մնում է հայ առաքելական եկեղեցուն հավատարիմ, Իվանեն ընդունում է հունադավանություն:
Սուրբ Աստվածածնի պատերը նկարազարդված են հոյակապ, հրաշալի պահպանված որմնանկարներով, և միայն Տիրամոր դեմքն է վնասված Լենկ Թեմուրի հորդաների կողմից: Ամրոցի մոտակայքում գտնվող լեռը կրում է հենց նրա անունը: Որմնանկարները կատարվել են XIII դարում, երբ եկեղեցին վերափոխվեց քաղկեդոնականի: Որմնանկարներն իրենց գունային լուծումներով մոտենում են բյուզանդականին, սակայն թեմաների ընտրությունը զուտ հայկական է: Այստեղ պատմում են, որ որմնանկարների վառ գույները շեղում էին այցելուներին պատարագից, և քահանան զայրացած հրամայել է կրով պատել դրանք:
Ախթալայի վանական համալիրն իր ճարտարապետությամբ, գեղատեսիլ բնապատկերներով և առեղծվածային լեգենդներով ոգեշնչել է հայ կինեմոտոգրաֆիայի «Պազոլինիին»` Սերգեյ Փարաջանովին, ով հենց այստեղ է նկարահանել «Նռան գույնի» որոշ տեսարաններ:
Հույներն անվանում են վանքը «Մերամանի», իսկ հույն հանքափորներն այստեղի պատերին արձանագրություններ են թողել: ՍեպտեմբԵրի 20-ից 21-ը հայերը, հույներն ու վրացիները ուխտագնացության են գալիս այստեղ: Այսպիսով, Ախթալայի վանքը մեկ անգամ ևս ապացուցում է, որ հայ ժողովուրդը կերտել է այնպիսի արժեքներ, որոնք դուրս են ազգայինի սահմաններից: Ախթալան` իր ճարտարապետությամբ, քանդակներով և որմնանկարներով հայ արվեստի ամենավառ դրսևորումներից է: