Previous Story
ԴԱՎԻԹ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ. Մեր ապրածը մեր կինոյից ավելին է
Հարցազրույց գրող, կինոգետ, Հայկական ազգային կինոակադեմիայի նախագահ Դավիթ Մուրադյանի հետ
Ճանապարհ դեպի արվեստ
-Պրն Մուրադյան, դուք ծնվել եւ հասակ եք առել մշակութային ընտանիքում եւ բնականաբար ընտանեկան մթնոլորտը չէր կարող իր ազդեցությունը չունենալ Ձեր` իբրեւ անհատի կայացման վրա։ Ձեր ծնողների տված ո՞ր դասերն եք մինչ օրս կիրառում։
-Դուք ճիշտ եք, որ ես ուրիշ ելք չունեի։ Ինքս էլ դեռ չէի հասկանում, որովհետեւ փոքր էի, բայց ճանապարհը գծված էր։ Թատրոն ու կինո, այդպես էլ ստացվեց։ Իսկ եթե դասերի մասին խոսեմ, ապա իրենց ողջ հմայքը որեւէ դաս չտալու մեջ էր։ Ցուցամատով չէին ուղղորդում, բայց աչքիս առաջ ապրում էին եւ դրանով ինձ նախագծում… Հայրս գեղեցիկ հայերեն ուներ։
-Ինչը զգացվում է, որ փոխանցվել է Ձեզ։
-Երեւի ոչ ամբողջ իր ճոխությամբ։ Առօրյա կյանքում խոսում էր այնպես, ինչպես Փափազյանի «Հետադարձ հայացք» գրքի լեզուն է։ Եւ դա այդ սերնդի լեզուն էր։ Իրենց համար դա´ էր բնական հայերենը։ Հիշում եմ, հայրս ձեռքս բռնած Երեւանով քայլում էր, ու փողոցում ծանոթ մարդկանց հանդիպելիս գլխարկները բարձրացնում էին եւ ասում. ՙՊատիվ ունեմ»։ Դա էլ էր բնական երեւանյան միջավայր, թեեւ արդեն ծերացող սերունդն էր դա։ Այդ ժեստի ու այդ երկու բառի մեջ նկարագիր կար ու արժեհամակարգ։ Այդ իմաստով բախտս բերեց, որովհետեւ միջավայրը դարձավ հեղինակ։ Հեղինակային իրավունքը միջավայրինն է եւ առաջին հերթին` ծնողներինս։ Մյուս կողմից, միգուցե հետագա կյանքում դա ստեղծեց դժվարություններ։ Աշխարհը փոխվեց, եւ այդպես ապրող մարդիկ ինչ-որ պահ դարձան մարգինալ։ Բայց ես շնորհակալ եմ այդ մանկությանը։
-Իսկ Ձեր մա՞յրը։
-Մայրս ծնվել է Աբովյան փողոցի Կաթողիկե եկեղեցու բակում։ Այդ եկեղեցու վերջին ժամհարը մորական պապս է եղել` Ռուստամը, որին չեմ տեսել։ Այդ եկեղեցին ավերել են երեխաների աչքի առաջ։ Հայրս տասնհինգ թվի միջով անցավ` Խարբերդից հասավ Հալեպ, հետո` Երեւան, ուստի ես այդ երկու աշխարհների միացությունն եմ։
-Հիշում եմ, որ «Նյու Յորք Լայֆ ինշուրանս» ապահովագրական ընկերությանը դուք նունյպես դիմեցիք։
– Կարեւորն այդ համեստ գումարը չէր, այլ տասնհինգ թվի ոճրագործության իրավական հաստատումը։ Այդ ի՞նչ պատահեց, որ տասնհինգին բոլորը մեռան։ Հետո դրա հիման վրա գրեցի «Ժառանգության իրավունք» թատերախաղը, որը Նիկոլայ Ծատուրյանը բեմադրեց Հալեպում, Ադամյան թատերախմբի մասնակցությամբ։ Հետո էլ դրա տեսագրությունը տարածվեց, հաջողություն ունեցավ։ Դա էլ իմ սրտի պարտքն էր նախնիներիս։
-Բայց հետագայում Ձեզ թատրո՞նը գրավեց, թե՞ կինոն։
– Աչք եմ բացել, ցավոք չեմ տեսել ոչ մեծ հայր, ոչ մեծ մայր: Իմ մանկապարտեզները եղել են թատերական ինստիտուտն ու օպերան։ Մայրս բալետի պարուհի էր, հայրս դասավանդում էր թատերական ինստիտուտում։ Մի օր մեկն էր իր հետ տանում աշխատանքի, հաջորդ օրը`մյուսը։ Քույրս ինձնից մեծ էր եւ նույնպես բալետի պարուհի էր։ Այդ երկու աշխարհներում մեծացա։ Թատրոնն ու կուլիսը տան պես բան էին։ Եվ քանի որ շուտ սկսվեց իմ կյանքում թատրոնը, դպրոցն ավարտելուն պես այնպիսի զգացում ունեի, որ թատրոնն ապրեցի։ Եվ ինձ սկսեց այլ բան հետաքրքրել։
-Դերասան չդարձաք, այլ գրական ճանապարհ բռնեցիք։
-Ես ինձ համարում եմ գրչի ու խոսքի մարդ։ Կինոտեսությամբ էլ եմ զբաղվում, հոդված էլ եմ գրում։ Իսկ թատերական ինստիտուտ չգնացի մի պարզ պատճառով, որ չասեն, թե հայրը տեղավորեց։ Ընդունվեցի համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետ: Հայրս նայեց եւ ասաց. «Կարծես թե տղամարդ տղա ես», քանի որ համալսարանում որեւէ մեկը չէր կարող ինձ հովանավորել։
Ուսանողական տարիներից սկսեցի տպագրվել։ Առաջին անգամ տպագրվել եմ տասնութ տարեկանում, «Պիոներ» ամսագրում։ Հայ պատմվածքագրությունը պարտական է այդ ամսագրին։ Ռաֆայել Արամյանի ու Աբիգ Ավագյանի, նաեւ`Հրանտ Մաթեւոսյանի սերնդից մինչեւ մեր սերունդը տպագրվել է «Պիոներ»-ում, մինչեւ «Գարուն»-ի ստեղծումը։ Ինչպես Ջոն Չիվերն է ասում, ամերիկյան կարճ պատմվածքն իր գոյության համար պարտական է ամերիկյան շաբաթաթերթերին։ Իսկ Հայաստանում դա արեցին «Պիոները», «Ավանգարդը», հետո էլ «Գարունը»։
– Ո՞րն է Ձեր գրական նախասիրությունը:
– Ինձ չեմ համարում Հայաստանի ամենալավ գրողը, բայց ոչ էլ ամենավատը։ Երիտասարդ տարիներիս նախընտրում էի լիրիկական պատմվածքը եւ հոգեբանական վիպակը, իսկ այժմ` պիեսն ու խոհագրությունը: Առայժմ վերջին գիրքս դրանց հանրագումարն է: Այդ գիրքը մտածել սիրող մարդու համար է, որն իր մտքի հանդիպակաց շարժումն է ավելացնում կարդացածին։ Բայց ես ինձ հետ բանավիճողին եմ փնտրում, այսինքն` հետաքրքիր հասցեատեր, իսկ արձագանքներ համարյա չկան: Ցավոք, երբ այդ գործերը հրատարակվեցին ռուսերեն, ռուսաստանյան մամուլում ավելի շատ արձագանքներ եղան:
– Կինոքննադատներն ու գրողնե՞րն էլ չեն կարդում։
– Իմ մի քանի արվեստակիցներից, որոնց կարծիքը շատ գնահատում եմ, լավ բաներ եմ լսել: Բայց ոմանք չեն կարդում` վախենալով, որ հանկարծ կհավանեն։ Ոմանք էլ չեն կարդում, քանի որ ավելի լավ բաներ են կարդում։ Եթե մարդը Թոմաս Ման է կարդում, կարող է նաեւ ինձ չկարդալ։
Կինոյի ճանապարհը
-Գրականության հետ կապը սերտացրեց նաեւ թատրոնի ու կինոյի հետ կապը։ Սկսեցիք գրել սցենարներ, պիեսներ։
– Երբեմն շատ իմանալը խանգարում է։ Երբ չափից ավելի շատ գիտես ու դրանով ես չափում, այդ չափման միավորը սկսում է քեզ խանգարել։ Երեւի դա է պատճառներից մեկը, որ գրեցի ավելի քիչ, քան կարող էի: Իսկ կինոն իմ երիտասարդության տարիների համաշխարհային լեզու էր, դարի լեզուն։ Իմ սերունդը կինոյի տիրապետության տակ է աճել ու ձեւավորվել։ Յուրաքանչյուր իտալական կամ ֆրանսիական ֆիլմ, որ գալիս էր Խորհրդային Միություն, վերացնում էր գոյություն ունեցող սահմանները։ Հանկարծ դու դադարում էիր միայն այստեղ ապրելուց, դու ստանում էիր կյանքի այլ տարածություններ` շարունակելով մնալ հայ։ Դա մեր «Բարեւ, ես եմ» ֆիլմի ֆենոմենալ վերնագիրն է։ Այսինքն` ես եմ, իմ հայկականությամբ եմ ներկա, բայց մեծ աշխարհի բնակիչ եմ: Ազատ հաղորդակցվում եմ, տալիս եմ իմը եւ վերցնում իրենը: Իսկ այդ Ես բառը շատ կարեւոր էր հետստալինյան սերնդի համար, երբ անհատը նորից դարձավ արժեքավոր։ Մինչ այդ կոլեկտիվն ամեն ինչ էր, անհատը` ոչինչ։ Վարչակարգն ամեն ինչ էր, մարդը` ոչինչ։ Դա էր սոցիալ-հոգեբանական շարժառիթը, որ1960-ականների գրական սերունդը սկսեց գրել առաջին դեմքով։ Դրանից առաջ գրում էին. «Նա արթնացավ եւ…»: Իսկ վաթսունականներինը`«Ես արթնացա եւ…»։ Սարոյանական գրականությունն այդ ժամանակ մտավ մեր կյանք` իր անկրկնելի եսով, բայց իր հայկական ու համաշխարհային հայացքով։ Հետո եկավ «Մենք ենք, մեր սարերը» ֆիլմն իր մենքով, ազգային հավաքականությամբ` ազգն ու իր կենսահողը, ազգն ու իր ներքին սուվերենությունը։ «Մենք ենք, մեր սարերը» մեր անկախությունից դեռ շատ առաջ գեղարվեստորեն ձեւակերպեց այդ անկախության բանաձեւը։
– Այդ ֆիլմերը կրթեցին, պատրաստեցին այդ սերնդին։
– Դա հետաքրքիր ժամանակ էր։ Քսաներորդ դարը եւ հայկական ինքնությունը սկսում էին իրար շոշափել, միմյանց հետ գտնել շփման կետեր: Միայն կինոյում ու գրականության մեջ չէր։ Մեր այդ ժամանակների կերպարվեստը, երաժշտությունը, կենցաղը նույնպես առաջ գնացին։
– Փոքր վերածնո՞ւնդ էր։
– Դարի զենիթն էր, կենսական ուժերի վերելքը` երկար տարիների ստալինյան ճաղավանդակից հետո։ Հարաբերականորեն ազատագրված սերունդն էր, եւ այդ ազատությունը միանգամից իր պտուղները տվեց։ Լավ ժամանակ էր` իր բոլոր բացասական գծերով հանդերձ։ Այնպիսի ժամանակ էր, երբ մշակույթը դարձել էր կյանք ձեւավորող ուժ։
– Անկախության քսան տարիների ընթացքում, այդքան սիրելով կինոն կամ թատրոնը, թողել ենք ընդամենը մեկուկես կինոթատրոն։ Սա միայն քաղաքական անձեռահասության հետեւա՞նք է, թե՞ նաեւ հասարակական պահանջն էր թելադրում։
– Մենք ծանր ու դժվարին տարանցում ունեցանք, քան շատ ուրիշներ։ Ի վերջո, պատերազմի միջով անցանք, որը մեզ պարտադրված էր։ Մինչեւ իննսունականների կեսերը ապրեցինք ինքնապահպանման ու գոյատեւման ժամանակներ։ Իսկ կինոն լույսի արվեստ է` բառիս ուղղակի եւ հոգեւոր իմաստներով, քանի որ լուսավորում է մեր ներաշխարհը։ Բայց լույս չունեցող երկրում, հացի հերթերի ու կերակրաքարտերի երկրում, էլի հարց էր, թե ինչպես կինոթատրոն պահել։ Այդ առաջին շրջանում շուկան դարձրել էին նպատակ, այլ ոչ միջոց։ Մինչդեռ բոլոր նորմալ երկրներում շուկան ընդամենը տնտեսվարման միջոց է։ Արագ սեփականաշնորհում եղավ, ու կորցրեցինք կինոթատրոնները։ Էլի շնորհակալ պետք է լինեք այն սերնդին, որը գոնե այդ տարիներին կինոյի ծանրացած բեռը վերցրեց իր վրա, եւ ֆիլմեր նկարահանեց։ Եվ կան ֆիլմեր, որոնց համար ամեեւին չարժե ամաչել։ Բայց միեւնույն է, այդ կինոժամանակը ես բնորոշում եմ որպես «դժվար անցում` բաց դռներով»։ Որովհետեւ ազատության դռներն էին բացվել կրնկի վրա, իսկ ներս մտնել չէր լինում, քանի որ գումար չկար կինոարտադրություն ծավալելու համար։ Թեեւ ամենակարեւորը աշխարհայցքային ճգնաժամն էր։ Մի դարաշրջան իր արժեհամակարգով ավարտվել էր, եւ այն կինոն, որի մասին խոսեցինք, իր բարոյական ու պատմական դերը կատարել էր` բերելով իր ժողովրդին մինչեւ դարավերջ, արմատների գիտակցությամբ, անցյալի սրբություններով եւ ազգային երազանքով։ Իսկ դրանից հետո որոշակի շփոթվածություն կար ինքներս մեր առջեւ` նոր ժամանակների փորձությունների անողոք ծանրության ներքո: Եւ դա այդ թվականների կինոարվեստում երեւում է։
-Այդ թվականների վավերագրական կինոյին պետք է նաեւ շնորհակալություն հայտնենք։
– Այնուամենայնիվ, գեղարվեստական խաղարկային կինոն ինչ-որ կենսափորձ պետք է իմաստավորի, հետո խոսի։ Վավերագրականը գործ ունի օրվա տաք նյութի հետ եւ այդ տաք նյութը պետք է դարձնի պատմություն։ Ամբողջ խնդիրն այն է, որ միջազգային մրցանակներ էլ ունենք, լավ ֆիլմեր էլ ունենք, սակայն մեր ապրածը մեր կինոյից ավելին է։ Այն, ինչ այս քսան տարում ապրեցինք, իր բովանդակությամբ, իր չափումներով, մեր ունեցած կինոյից ավելին է։
– Այս ամենին զուգահեռ ունենք լավ ինտեգրում միջազգային կինոպրոցեսներին։ Հատկապես «Ոսկե ծիրանը» մեծ ոստյուն կատարեց եւ ցույց տվեց, որ շարքային միջոցառում չէ, այլ համաշխարհային կինոարվեստին ինտեգրվելու լուրջ հայտ։
– Այո, եւ միաժամանակ ունենալով սեփական դեմք։
– Կինոփառատոնում ժյուրիների անդամ եք եղել, նաեւ իբրեւ հայկական կինոակադեմիայի նախագահ, ի՞նչ են տալիս նման փառատոնները մեզ։ Այս հարցը մտածված եմ տալիս, քանի որ հայաստանյան մամուլում երբեմն կարդում եմ այնպիսի պարզունակ դատողություններ կինոփառատոնի մասին, որ պարզ է դառնում, որ շատերը ընդունակ չեն նույնիսկ դրա իմաստը հասկանալու։ Ասենք` կինոթատրոն չունեցող երկրում ի՞նչ կինոփառատոն։
– Նման կարծիքների համար կասեմ. նախորդ դարում եթե այդպես մտածեին, քսանական թվականներին օպերայի շենքի կառուցումը չէին սկսի: Եթե երեխան ոտքն իր վերմակի չափով մեկնի, չի բոյովանա։
– Սա նաեւ հասարակության տարբեր խավերի մտածողության արդյունք է։
– Մենք իրավունք չունենք փոքրանալ, դառնալ ռեգիոնալ մտածողության ժողովուրդ։ Մեր մշակույթի չափումները համաշխարհային տեսողության չափումներ են: Շախմատի թիմդ աշխարհի չեմպիոն է դառնում, ինչպե՞ս կարող ենք մտածել լոկալ: Որովհետեւ ինչպես մտածես, այնպես էլ կապրես։
– Իսկ ինչքանո՞վ են հայ սցենարիստները կամ կիոնդրամատուրգիան պատրաստ կինոյի զարգացմանը։
– Հայ կինոդրամատուրգիան պատրաստ կլինի այն ժամանակ, երբ դրան պատրաստ կլինի հայ ռեժիսուրան, որն առայժմ չի ուզում այդ իմաստով պատրաստ լինել։ Որովհետեւ կինոռեժիսորները, հեղինակային կինո հասկացությունը մեխանիկորեն ըմբռնելով, իրենք սկսեցին գրել իրենց ֆիլմերի սցենարները։ Բայց Տոնինո Գուեռայի ներկայությունը չխանգարեց, որ Ֆեդերիկո Ֆելինին լինի ամենահեղինակային ռեժիսորներից մեկը։
– Իսկ դուք ինքներդ չե՞ք փորձել որեւէ ֆիլմ բեմադրել։
– Չէ՛, դա շատ կլինի։ Մարդն այդքան բան չի կարող անել կամ չպետք է անի։ Ես ֆիլմ չեմ բեմադրում, որ մեր ռեժիսորներն էլ իմանան, որ սցենար չպետք է գրեն։ Եթե պետք է գրեն, ապա միայն սցենարիստի հետ միասին։ Աչքս բացել եմ ու լսել, որ մեր դրամատուրգիան զիջում է, սցենար չունենք: Հետո վերցնում ենք վերջին քառասուն տարվա ֆիլմերն ու տեսնում` այդ ինչպե՞ս չունենք։ Հրանտ Մաթեւոսյանի, Պերճ Զեյթունցյանի, Աղասի Այվազյանի, Մանուկ Մնացականյանի, Ռուբեն Հովսեփյանի սցենարներով չէ՞ մեր ֆիլմերի կեսը։ Արմեն Զուրաբովը, Աղաբաբովը։ Հիմա էլ են ասում` չունենք: Դեպի գրողն ու գրականությունը գնալ է պետք։ Մալյանն ու Աղասի Այվազյանն այդպես եկան «Եռանկյունի»-ով, Դովլաթյանն ու Աղաբաբով` «Բարեւ ես եմ»-ով, ապա` Հրանտ Մաթեւոսյանի ներգրավվածությունը կինոյում։ Այդպես կինոն է ստեղծում իր համար սցենարիստ, օգտվում գրականության ու գրողի հարստություններից: Հայ կինոյի հաջողությունների գերակշիռ մասը սերում է հայ գրականությունից։ Նույնիսկ Փարաջանովի «Նռան գույնը», որովհետեւ նրա ամբողջ հիմքը միջնադարյան հայ պոեզիան է` Սայաթ Նովայի գլխավորությամբ։
– Հայ կինոյի համար քսաներորդ դարը կապում են Փելեշյանի եւ Փարաջանովի անվան հետ։ Քսանմեկերորդ դարն ունի՞ այդ տեսլականը, որ կլինեն նման դեմքեր։
– Գիտեք, գուցե վաղվա Փելեշյանն այսօր դեռ հինգ տարեկան է։ Ամբողջ հարցն այն է, թե կգտնի՞ այնպիսի միջավայր, որ դառնա Փելեշյան։
– Իսկ այսօրվա միջավայրը նպաստու՞մ է։
– Մեր արվեստը կլինի այնպիսին, ինչպիսին կլինենք մենք։ Ինչ Հայաստան որ ստեղծենք, այդպիսի արվեստ էլ կունենանք։ Մեծ խնդիրների առջեւ կանգնողն է մեծանում։ Հիշու՞մ եք Չարենցն ինչ է ասում. «Նշանի ահագնություն»։
– Իսկ արդյո՞ք այդպես ենք մտածում եւ ստեղծագործում:
– Ինձ թվում է` նախորդ դարն իր էներգիան սպառել է, իսկ նոր դարը դեռ նոր է հավաքում։ Ի վերջո, հայ ժողովուրդը վիթխարի էներգետիկ լիցքեր ծախսեց 88-ից հետո ծավալված մարտահրավերներին դիմակայելու համար: Եւ հիմա ժամանակ է պահանջվում այդ էներգիան վերականգնելու համար: Արվեստներն ազգերի կենսական ուժերի կուտակումների արդյունք են։
Զրույցը վարեց Հակոբ Ասատրյանը
Աղբյուրը` orer.eu
