Previous Story
ԻՐ ԲԱԺԻՆ ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՊԱՇՏՊԱՆԸ
ԶՈՒԽՐԱ ԵՐՎԱՆԴՅԱՆ
Գրականագետ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ
Նորավեպը 1994 թ. արժանացել է մրցանակի:
Այս ամենից առաջ օրերը օրեր էին, ամիսները՝ ամիսներ, տարիներն էլ՝ տարիներ: Իրենց սարերն էին, իրենց լեռ ու քերծերն էին, իրենց ձոր ու կիրճերն էին՝ մեկ ձյունոտ, մեկ անձրևոտ, ավելի շատ՝ արեգակոտ: Ու էս արեգակոտ աշխարհում ամեն ինչ ղարաբաղյան էր, ամեն ինչ համուհոտով, ամեն ինչ՝ իր տեղում: Լավ էր:
Մեծերն ասում էին՝ ամեն ինչ չէ իր տեղում, ամեն ինչի համը ելել է. ինչ որ ղարաբաղյան է, կորչում է: Եվ նրանց համար լավ չէր: Ու քանի որ լավ չէր, այս ամենն սկսվեց:
Ինքը փոքր էր, չէ՛, դեռահաս էր՝ 13-14 տարեկան: Իրենից է՛լ փոքրերի, իր հասակակիցների ու իրենից քիչ ու շատ մեծերի հետ ինքն էլ էր գնում հրապարակ, բռունցքը վեր պրկում ու կանչում, չէ՛, գոռում՝ մի՛-ա՛-ցո՛ւմ (հա՛, հենց էդպե՛ս՝ մի բառը երեք շեշտով էլ արտասանում էր. չէ՛, գոռում էր):
Օրը օրին էր գումարվում, ամիսը՝ ամսվան, հույսը՝ հույսին, ու բոլորը մի ձայն դարձած՝ դեռ գոռում էին՝ մի՛-ա՛-ցո՛ւմ… Վերջում սկսեց չհասկանալ, թե ում է դիմում, ինչու է կանչում, ում և ինչ է ուզում ասել, երբ որ դիմացն անշնչավոր մի շենք է ընդամենը և նունքան էլ անշնչավոր մի արձան՝ դիք-դիք կանգանած գրանիտե մի Լենին, ու իրեն ոչ լսող կար, ոչ էլ լսել ցանկացող:
Մի օր էլ ոտքերն իրեն չենթարկվեցին, ձեռքերն իրեն չենթարկվեցին. Չգնաց ու բռունցքը վերև չպրկեց:
Օրերն իրենց երթից հո հետ չէի՞ն ընկնում. ինքն արդեն 14-15 տարեկան էր:
Հայրը, որ վարորդ էր, մի օր եկավ (ավելի շուտ՝ բերեցին) ջարդուխուրդ եղած, ուռած, անբնական չափերի հասած քիթ ու բերանով, ճղճղված հոնքերով, արյուն լցված աչքերով և, որ ամենասարսափելին էր, անսահման վախեցած ու խեղճացած: Ասկյարանից Ստեփանակերտ երթուղու Խոջալուի հատվածում ընկել էր ազերիների ձեռքը. ո՛չ ավտոյից էր բան մնացել, ո՛չ էլ, ճիշտն ասած, իրենից:
Հայրը ջահել մարդ էր. այդ դեպքից հետո շատ փոխվեց. ո՛չ կարգին ծեր էր, ո՛չ կարգին ջահել. տխուր մարդ էր: Խոսելուց վախենում էր, պատմելուց վախենում էր, լռելուց վախենում էր. վախեցած մարդ էր:
Տատը թաքուն-աչքառ ձեռքերը ծնկներին էր խփում, լացը խեղդում ու քիթնիվար իրենց համար ճամփա գտնող դառնաղի արցունքները մերթ վեր քաշում, մերթ անարդուկ թաշկինակով կոշտ-կոշտ սրբում: Նա հավատում էր, որ արդար մարդու անեծքը միշտ բռնում է, և քանի որ ինքն արդար էր Աստծո, մարդկանց ու պատերազմ գնացած ու հետ չդարձած ամուսնու առջև, ուրեմն իր անեծքն անպայման բռնելու է իր մինուճարի վրա ձեռք բարձրացնել ղմշողներին: Կարծես թուրքի շատ պետքն էր, որ տատի տղան մինուճար էր, անհայր, կիսաքաղց, կիսամերկ մեծացած և նոր-նոր տունուտեղի, մի կտոր հացի տեր դարձած: Տատը, առավոտ ծեգին երեսը դեպի Արևելք դարձրած, իրիկունը՝ լուսնյակին, նախ՝ բերանն աղոթքով ու աղաչանքով էր բացում՝ իր ունեցած-չունեցած երկու-երեք երեխայի կտորը պահելու, իսկ հետո՝ ձեռքի՝ իրեն հատուկ շարժումով բերանը սրբում ու սկսում… անեծքը… հայ մոր անեծքը, ղարաբաղցի մոր անեծքը՝ սկզբում դաժա՜ն, դաժա՜ն, հետո՝ կամաց-կամաց մեղմացող, վերջում, սկզբի հետ համեմատած, համարյա թե էլ անեծքի չնմանվող: Տատը, օրինակ, իր անեծքաշարն ավարտում էր էսպես. «Խոխես յիրէ ծեռք պիցիրցնողէն ծեռքը փայ հվքելիս կենա» (խոխան՝ ասել է թե երեխան, 48-ին մոտեցած տղամարդն էր):
«Փայ հավաքելը»՝ մուրացկանությունը, ղարաբաղցու համար բոլոր ժամանակներում երկնայի պատիժ ու անեծք է համարվել: Վերջին ժամանակներում հայտնի պատճառներով սնանկացած, օր օրի աղքատացող մարդիկ սնահավատորեն սկսում էին թաքուն-թաքուն վախենալ՝ չլինի՞ անիծվեն, չլինի՞ մի ղարաբաղցի մի օր մի տեղ ճարահատյալ «փայ հավաքի»: Տատը վերջին անգամները վերջին տողերը ասելուց հետո սկսել էր ավելացնել. «Ա՜ իրիգնակ (կամ՝ ա՜ լուսնինգէա), յէշի խոխեքս տուռնուտոռնը չընգնեն…»,- բարձրաձայն է՜լ չէր շարունակում, ինչ-որ բան էր մրմնջում ու լուսամուտից հեռանում: Դռնեդուռ ընկնելն էր ղարաբաղցու համար պատիժ ու անեծք է համարվել միշտ: Եվ նա ամենաշատը դրանից էր վախենում:
Անցավ էլի մի տարի, հետո՝ էլի՛, էլի՛: Շատ բաներ եղան ու անցան՝ ազգային էլ, ազգամիջյան էլ, միջազգային էլ… Ու շարունակվեցին միջադեպերն ու դեպքերը՝ աշխարհին հայտնի՝ «Սոբիտի վը Նագորնոմ Կարաբախե ի վոկրուգ նեգո» վերտառությամբ: Իսկ թե ինչեր էին այդ «դեպքերը», դրանք տեսնողը, դրանք ապրողը, դրանց ցավը քաշողը միայն կիմանա:
Ու այդ «դեպքերը»՝ հայրենի գյուղերի անկումը, հայրենի եզերքի ավերակվելը, արյուն-քրտինքով հիմնած տների, դրած ապրուստի փլվելն ու ոչնչանալը, զավակի, եղբոր, մոր, քրոջ, հարազատի անդարձ կորուստը, հպարտ, արի ժողովրդի մի ստվար հատվածի փախստական ու գաղթական դառնալը, իրոք, դռնեդուռ ընկնելն ու… նաև փայ հավաքելը, օրը տարի դարձրին, ու մի երկու տարում ջահելները ծերացան, մանուկները մեծացան, տղաները արագ այրացան: Ինքն էլ դարձավ 18 տարեկան, ավելի ճիշտ՝ 18-ը դեռ չլրացած տղամարդ: Լավ բոյուբուսաթով էր՝ հետագայում պարթևահասակ, ամրակազմ, ամրաբազուկ ու լայնաթիկունք դառնալու երաշխիքով:
Տատն անթաքույց հիանում էր թոռով՝ կրկնելով՝ բոյին, շեն-շնորհքին մատաղ նարկոմացու իմ բալի: Եվ քանի որ ամուսնու ազգուտակում պարթևների չէր հիշում, ոչ էլ՝ իր մոտակա մի քանի պորտում, այն կարծիքին էր, և այդ կարծիքը հաճախ էր հնչեցնում, որ թոռն իր ողորմածիկ այսինչերորդ պապի պատկերն է ճիշտ ու ճիշտ, պապի, որի մասին իրենց գյուղում առասպելներ դարձած պատմությունները ինքն իր մեծ պապից էր լսել երեխա ժամանակ: Մայրը մեծահոգաբար լուռ ժպտում էր, մտքում սկեսրոջն ասելով՝ էդ կարծիքի՛ն եղիր, դու հլա իմ մոր կարծիքը հարցրու, կիմանաս՝ ում պապին է քաշել…
Է՛, գուցեև:
Իր համար, իհարկե, միևնույն էր՝ որ կողմի պապին էր քաշել: Ու կարևոր էլ չէր՝ իր պապերը ժամանակին նարկոմացու էին, թե ոչ. ճիշտն ասած՝ սկզբում կարգին չէր էլ հասկանում՝ «նարկոմն» ով է, ինչ է, տատի բացատրությամբ՝ նարկոմը մեծ պաշտոնյա է՝ աստիճանով թագավորից մի քիչ ցածր, մինիստրից՝ բարձր: Լավ էր, որ տատը մի քիչ համեստություն էր անում, մտքով հիշում իր մի քանի պորտ մերձավորներին՝ համեստ ապրուստով, խեղճուկրակ, և ձեռնպահ մնում թոռանը թագավորացու կնքելուց:
Օրը Ստեփանակերտում սկսվում էր լուրերի փոխանակմամբ, ավարտվում՝ տարածմամաբ: Այդ օրվա լուրերը հուսալքող էին. թշնամին գրոհել էր Նախիջևանիկի ուղղությամբ: Մերոնք հետ էին նահանջել հատուկ կարևորության բարձունքից. օրհասական էր վիճակը Քարինտակում…
Թշնամին Ստեփանակերտից մի քանի կիլոմետրի վրա էր, էլի՛… Մայրը կեցցե, իրեն պինդ էր պահում: Տատը… իսկական նարկոմացու՝ զենքն էր պակասում ու համազգեստը: Հայրն էր իրեն անհանգստացնում. ախր ընկերներից շատերի հայրերը կամավորականների ջոկատներում կռվում էին: Ընկերները գիտեին, որ հայրը վախեցած էր, երբեմն էլ կարեկցանքով հարցուփորձ էին անում, բայց միևնույն է, ինքը ներսում հեղձուկ էր զգում. կարգին չէր հասկանում՝ ինչից, ամոթի՞ց, թե՞ հուսահատությունից. իրենց տանից կռվող չկար: Իր բաժին մորը, իր բաժին տատին, իր բաժին հայրենիքը պաշտպանող փաստորեն չկար: Էլ ո՞վ, եթե ոչ ինքը: Մի ամիս հետո էլ 18-ը կլրանա, հետո էլ հո չի նստի տանը ու հայացքը փախցնելով ապրի:
Առաջին ջոկատում նրան ընդունեցին կեսկատակ-կեսլուրջ զննումով. «նովիչոկը» սրտներովն էր: Հավատը չէր գալիս, որ հրամանատար Աշոտը՝ հանրահայտ Ասկոլկան, կհամաձայնի և իր ջոկատ կվերցնի ավտոմատ դեռ չտեսած մի տղեկի: Շունչն ուրախությունից կտրվում էր, և չէր հիշում՝ տղերքն ինչ էին հարցնում, ինքն ինչ էր պատասխանում միամիտ-միամիտ, որ նրանք էլ քահ-քահ ծիծաղում էին, զվարճանում: Միայն մի հարց էր հիշում ու հիշելիս շիկնում ու կարկամում: Թավ մորուքով, Ճակատը սև շորով պինդ կապած մի հաղթանդամ տղամարդ, որ թերթի թղթով թութուն էր փաթաթում՝ ծանրումեծ թիկնած ընկերոջ ուսին, ու լուռ բոլորին լսում, ուղիղ նայեց աչքերի մեջ ու հանկարծ հարցրեց.
— Սուտ չխոսե՛ս, ա՛ խոխա, աղջկա պաչած կա՞ս…
Նման վիճակում երբևէ չէր եղել. դա անտանելի էր: Աղջկա ինքը չէր համբուրել,
թաքուն սիրել էր, իհարկե, այն էլ ՝ ոչ մեկին: Բայց ի՞նչ պատասխաներ. այնպե՜ս էր նեղվում, շատ էր ուզում հում ու կաթնակեր չերևալ տղաների աչքին:
Ինքն ի՞նչ էր կմկացել… Բոլորը խնդում էին, իսկ հարցնողը, պատասխանի անգամ չսպասելով, շրջվել ու իր նման մի հաղթանդամի հետ զրուցում էր: Տղաներից մեկը՝ գնդացրորդ Փոքր Միշան, որ համարյա իր հասակակիցն էր, թփթփացրեց ուսին ու «կյանք տեսած» փորձառու այր մարդու ինքնավստահությամբ ասաց.
— Ոչի՜նչ, աչքդ փոթ չգցես, պաչելու ամբողջ հավեսդ պինդ-պինդ պահի՛ր, պատերազմից հետո հարսանիքդ կանենք, ես էլ կդառնամ քավորդ ու էնքան «գորկա» կկանչեմ, որ պլանդ կատարես էլ, գերակատարես էլ:
Տուն եկավ նեղված:
Տատի աչքից տանը կատարվող ոչ մի բան չէր վրիպում: Սկսեց չորս կողմը պտտվել, խոսք դուրս քաշելու փորձեր անել: Տատը նման «գործերում» վարպետ էր. սկսեց այն բանից, թե աղջկա-մաղջկա համար հաշիվ-մաշիվ հո չկա՞: Չէ՛, տա՛տ, չէ՛, էլի՛… Թողեց գնաց իր գործին՝ խոսք դուրս քաշելու ավելի լավ տարբերակ մշակելու ու նորից «գործի անցնելու» հաստատուն որոշմամբ:
Ինքն էլ չհասկացավ, թե ինչպես և ինչու հանկարծ մտավ խոհանոց և դիմեց տատին.
— Տա՛տ, չէի՞ր ասում՝ 18-դ լրանա, աղջիկ ուզելու եմ գնալու: Միտքդ փոխե՞լ ես:
Տատը կայծակնահար եղածի նման քարացավ, ծնոտը սկսեց դողալ, ձեռքերը խփեց չոքերին ու դող առած ձայնով հարցրեց.
— Կռի՞վ ես գնում…
Այ քեզ տա՜տ… Ախր ինքն էլ իբրև… Չէ՜, տատն ուրիշ տեսակի տատ է…
Հիմա իրեն ինչպե՞ս պահի. «հա՛» ասի ու պրծնի:
— Տա՛տ, մեր տանից կռվող չկա…
Լուռ էր. դողացող ձեռքը խալաթի գրպանում անարդուկ թաշկինակն էր փնտրում…
Մեկ էլ հանկարծ իր խոսքի արժեքն իմացող ծանրախոհությամբ հայտարարեց.
— Ոչ մի աղջիկ ուզել… Կկռվես, պատերազմը կվերջանա, պսակդ էլ կանեմ, երեխաներիդ էլ կպահեմ:
Չէ՜, տատը, իրոք, ուրիշ տեսակի տատ է…
Սրտի վրայից ասես մի մե՜ծ ծանրություն ընկավ: Լավ էր: Մայրը տատից կքաշվի, լաց ու շիվան չի անի:
— Աղջի՛, Լուսի՛կ, խոխան գնալու է «ուչենի», նվնվոցդ չգցես, արցունքդ չտեսնեմ, հետևից վասվասություն չլինի. լացը լաց բերող է լինում:- Ասաց կտրուկ, անզիջում ու սկսեց նորից թաշկինակը փնտրել.
— Անտեր մնաս, ոնց որ անտեր ես, էլի կորա՞ր…
Մայրը… աշխարհի երեսին մեկ էլ ո՞ւմ էր այդքան շատ սիրում. ո՜նց չէր ուզում, որ նա ցավ զգա, վշտանա, ո՜նց կուզենար, որ նա էլ կարողանար տատի պես իրեն պահել:
Ու կարողացա՛վ: Սիրելի, հրաշալի մամա: Ընկել էր անկյունները, ուզում էր չունեցած դեսուդենով «Թռչնի կաթ» թխել. որդին շատ էր սիրում: Բան չգտավ: Չթխեց:
Լավ էր: Հորն առայժմ ոչինչ չեն ասի. մի քանի օր իրիկունները կգա տուն:
Իսկ օրերը Ստեփանակերտում սկսվում են լուրերի փոխանակմամբ…
Տատը գնաց խանութի դուռ ու եկավ գունատված. կրկժնեցի Ժորայի տղան ու փեսան են զոհվել, Սերոժենց Լենայի տղա Սուրիկը անհայտ կորել է: Ասկոլկայի ջոկատի Արմենին գտել են… վառված. «բոթասներից» են ճանաչել:
Մայրը ճամփա տվեց երեկվանից կուտակված ու խեղդող արցունքներին, գրկեց որդու գլուխն ու սկսեց խնդրել.
— Գնա՛ Երևան, թղթերդ համալսարան տո՛ւր, խելոք ես, կընդունվես, հինգ տարի կսովորես, երևի էս անտեր կռիվն էլ այդ ընթացքում կավարտվի, գնա՛, որ հերթը մեզ հասնի, ես ու հերդ էլ կգնանք, կկռվենք…- ու ինքն էլ իր ասածին կասածելով՝ խեղճ-խեղճ նայեց ներս մտնող ամուսնուն:
Հայրը լուռ էր ու գունատ. ամեն ինչ գիտեր: Ի՜նչ է ասում, ախր հերթը հո հասնելով չէ. ինք սպասի՝ հերթը մո՞րը հասնի: Չէ՛: Տատն էլ ժամանակ գտավ գնալու ու «լուրեր հավաքելու»:
Նստեցին նախաճաշի:
Հայրը շուտ վերջացրեց, վեր կացավ ու սկսեց նախապատրաստվել: Մեկ էլ կանգնեց ճաշասենյակի դռների միջև ու դիմեց որդուն.
— Ա՛ խոխա, ուտելդ որ էդպես է, զինվորություն անելդ պատկերացնում եմ, թե ոնց է լինելու, ղոչա՛ղ շարժվիր: Ուշանում ենք:
Հայրը… Աչքերը անբնականորեն փայլում էին, շարժումները, սակայն, հանգիստ էին: Հայրը գնում էր «ջոկատ գրվելու»:
Ինքը ուժ առավ, առնականացավ ավելի. ինքն իրեն հորը եղբայր զգաց, կարծես սկի էլ իր հայրը չէր. եղբայրն էր… ընկերն էր…
Օրերն անցնում էին:
Հոր հետ ընկերացած՝ կռվում էին, դիրք էին գնում, խրամատներում էին քնում, զինվորական օրապահիկ էին ստանում, միասին ուտում, իրարից թաքուն մի քիչ տնտեսում, տուն բերում, ինչպես տատն էր կատակում՝ մարդա իր մոր բաժինը իրենից կտրում, տուն էր բերում: Հայրը փոխվել էր, տատը հավատում էր, որ վախ վեր քաղող Հայասերը, իրոք, հրաշագործ է: Ինչ որ է: Հայրը վատ զինվոր չէր, վատ էլ չէր կռվում: Ինքը երբեմն նեղվում էր ընկերների մոտ, երբ հայրը ավելորդ հոգատարություն էր ցուցաբերում, բայց նեղվածությունը փարատվում էր, երբ հիշում էր, թե ինչպես առասպել դարձած իրենց հրամանատարի՝ Ասկոլկայի հայրը՝ քեռի Արմոն, ձիու վրա նստած, միշտ պտտվում է այն մարտադաշտերի շուրջ, որտեղ որդին է կռվում:
Երազանքը գնդացրորդ դառնալն էր: Ջոկատի գնդացրորդները մեկը մյուսից քաջ ու վարպետ էին՝ Մհերը, Բաղդասարը, «Կիրգիզ» մականվանյալ 18- 19 տարեկան տղան: Ո՜նց էր նախանձում իր հասակակից Կիրգիզին: Երբ վերջինս մի քանի օր միայնակ մնացել էր շրջապատման մեջ, ո՜նց էր ուզում նրա տեղն ինքը լիներ: Իսկ այն օրվանից, երբ Կիրգիզը կռվելով ճեղքել էր 35-40 ազերիների շրջափակման շղթան ու հասել մեր դիրքերը, ինքը ոչ մի րոպե նրանից հեռու մնալ չէր կարողանում, առեղծվածային մի ուժ անընդհատ քաշում էր նրան դեպի Կիրգիզն ու նրա գնդացիրը:
Հեշտությամբ սովորեց, քաջարի կռիվներ մղեց: Մասնակցեց Ձորաբերդի մատույցներից մինչև Մաղավուզ ձգվող պաշտպանական գծի մարտերին, լավ ու վատ օրեր տեսավ ու մահեր տեսավ սարսափելի: Մի օր էլ մոռացավ, որ զինվոր է ու մանկավարի հեծկլտոցով լացեց՝ գլուխը հոր կրծքին. դաժանորեն սպանվել էին Սամվելը, Աշոտը, Մհերը:
Հայրը շոյում էր որդու գլուխը, անընդհատ կրկնում.
— Խոխա-խոխա պենէր մէլ անել, մեծ մարդ ըս, ա՛ խոխա…
Չնայած ինքն էլ, որ իսկապես մեծ մարդ էր արդեն, մահ տեսնելիս, ջահելի մահ տեսնելիս փխրվում, թուլանում էր, կուչ գալիս:
Այդ օրը հոր քունը չէր տանում, անընդհատ որդուն ծածկում էր, գլխի դիրքն ուղղում. անահաջող է դրել, արթնանա, վիզը կցավի. վաղն էլ 19 տարեկան է դառնում: Հրամանատարին խնդրել է, որ թույլ տա՝ երկու օրով գնան տուն: Համաձայնել է: Մայրը իրեն պատեպատ տված՝ պատրաստություն տեսած կլինի անպայման, «Թռչնի կաթն» էլ՝ թխած, իհարկե:
Հրամանատարն այդ օրը դիրք չուղարկեց. հրամայված էր մինչև կեսօր օգնել խոհարար Աղասի քեռուն, հետո գնալ տուն՝ ծնունդը նշելու:
Աղասի քեռին հումորով ու կատակասեր մարդ էր. նրա հետ մնալը, գործ անելը իսկական տոն էր, հանձնարարություն-հրամաններն էլ էր համով-հոտով տալիս, միայն թե սիրտն անհանգիստ էր. այդ օրը թեժ մարտեր էին սպասվում, իսկ ինքը… ամոթ էլ է՝ մնացել է խոհանոցային գործեր անելու:
Ո՞վ է սահման գծել պատերազմի դաշտում թիկունքի և առաջնագծի միջև, ո՞վ կարող է ասել՝ որ պահին որտեղ է մահը թևածում… Մեհմանայից Դրմբոն ընկած տարածությունը մեկ վայրկյանում վերածվեց դժոխքի. հարյուրավոր արկերի շառաչից ու պայթյունից երկինք ու գետին խառնվեցին իրար, էլ ո՛չ թիկունք ջոկվեց, ո՛չ առաջավոր գիծ: Խոհարար Աղասի քեռին չկորցրեց իրեն՝ շրջվեց դեպի տղան ու թե՝ «Տեսնո՞ւմ ես՝ ինչ հրավառությամբ են ծնունդդ շնորհավորում…»: Եվ խոսքն ու ժպիտը քարացան դեմքին. երկու քայլ այն կողմ տղան ընկած էր. բեկորը խրվել անցել էր քունքով:
Դա ձայն չէր, մռնչոց էր, դա խոցված առյուծի մռնչոց էր, հանկարծահաս ցավից՝ խելագար մռնչոց: Հայրը որտե՞ղ էր այդ պահից առաջ, ո՞վ շանթեց, թե՝ հասի՛ր: Հասավ: Զավակն արդեն չկար: Հառաչանքն անգամ չլսեց: Մարմինը տաք էր, գրկեց ու ճամփա ընկավ… որ հասցնի մորը…
