Previous Story
Հայկական պարարվեստի Կոմիտասը
Պարային շարժումների գրառման գյուտարարը
Բազմադարյա ու բազմաշերտ հայ մշակույթը, որ եղել է մեր գոյատեւման ու ազգային ինքնության ամենախոսուն վկայագիրը, մշտապես ունեցել է նաեւ այնպիսի նվիրյալ մշակներ, ովքեր սրբել են ժամանակների փոշին՝ փրկելով մեր ոգեղեն գանձերը մոռացության անթափանց մշուշից: Մի Գարեգին Սրվանձտյան «Սասնա Ծռեր» սքանչելի վիպասքն էր գրառելու, հանճարեղ Կոմիտասը՝ հայոց երգը, իսկ մի Սրբուհի Լիսիցյան իր ողջ կյանքն էր նվիրաբերելու հայոց էթնիկ պարին, ճիշտ այնպես, ինչպես հայ երգի վեհափառը՝ հայկական երգերի պարագայում…
Նրա ճակատագիրը թերեւս բոլորովին այլ ընթացք ունենար, եթե թբիլիսաբնակ ծնողները
քամահրանքով նայեին ուսման կարեւորությանը, եթե չապրեին ու ներծծված չլինեին մշակութային կյանքով. հայրը հայտնի մտավորական, հասարակական գործիչ, մանկավարժ եւ ազգագրագետ Ստեփան Լիսիցյանն էր, մայրը՝ Եկատերինան, նույնպես մանկավարժ էր, գիմնազիայի հիմնադիր: Նրանք հրատարակում էին «Հասկեր» մանկական հանդեսը, խմբագրում «Տարազ» շաբաթաթերթը՝ գործակցելով հայ մշակույթի երեւելիների հետ՝ Հովհաննես Թումանյան, Ավետիք Իսահակյան, Ալեքսանդր Շիրվանզադե, Ղազարոս Աղայան, Լեւոն Շանթ, Փանոս Թերլեմեզյան, Եղիշե Թադեւոսյան, այլք: Ահա այս միջավայրում էր հասակ առել հետագայում պարային շարժումների գյուտի հեղինակ դառնալու կոչված Սրբուհի Լիսիցյանը:
Ծնողները միջոցներ չեն խնայում, որպեսզի իրենց դուստրը մեկնի Մոսկվա օտար լեզուներ, բանահյուսություն ուսանելու եւ վերադառնա ու շարունակի իրենց հրատարակչական գործը: Գուցեեւ աղջկա կյանքն այդպես էլ ընթանար, եթե իր սովորելու տարիներին այդքան նորաձեւ չլինեին աշխարհահռչակ ամերիկուհի Այսեդորա Դունկանն ու նրա պարարվեստը: Այս հրապուրանքն էլ նրան տանում է Ի. Չերնեցկայայի պարարվեստի ստուդիա: Բոկոտն, հունական թեթեւ զգեստով պարերը հիացնում էին Սրբուհուն, միայն թե ինքը համոզված էր, որ յուրաքանչյուր շարժում պետք է մտածված եւ հստակ լինի:
Քսան տարեկանում՝ 1917-ին, վերադառնում է ծննդավայր եւ նույն թվականին հիմնում ասմունքի, ռիթմի եւ պլաստիկայի ստուդիան: Կարճ ժամանակ անց ստուդիայի համբավը տարածվում է ամենուր, հասնում անգամ իրեն՝ Այսեդորային, ով, սակայն, ոչ միայն չի հավանում Սրբուհու ոճը, այլեւ չարախնդում է. ամերիկուհու համար անընկալելի էր, թե ինչու պետք է պարը ոչ թե հոգու պոռթկում լինի, այլ հստակ գրված շարժումների հաջորդականություն: Մինչդեռ Լիսիցյանի ստուդիան, որն ուներ 100 սան, հիրավի մեծ համբավ էր վայելում, նրանց ելույթները դիտելու էր գալիս նաեւ ինքը՝ Իոսիֆ Ստալինը: 1924 թ. հայուհու հիմնադրած ստուդիան վերածվում է Թբիլիսիի ռիթմի եւ պլաստիկայի ինստիտուտի:
1930 թ. Սրբուհի Լիսիցյանը տեղափոխվում է մայր հայրենիք: Նույն թվականին նրա ջանքերի շնորհիվ Երեւանում բացվում է ռիթմի, պլաստիկայի եւ ֆիզկուլտուրայի ուսումնարանը: Նա ղեկավարում է սովորողների ազգագրական համույթը եւ ստուդիան: Վեց տարի անց բացվում է պարարվեստի ուսումնարանը, որի առաջին տնօրենը դառնում է ինքը: Այդ նույն շրջանում սկսում է գրի առնել ժողովրդական պարեր եւ թատերախաղեր: Հայկական ժողովրդական պարերի՝ Լիսիցյանի գրառումներն ու տեսական վերլուծությունները ոչ միայն առաջինն էին հայ պարարվեստի պատմության մեջ, այլեւ ունեին հիմնարար նշանակություն:
Սրբուհի Լիսիցյանի գործունեության հաջորդ նվաճումը շարժումների գրառման համակարգի ստեղծումն էր: Ուսումնասիրելով մինչ այդ գոյություն ունեցող գրառման համակարգերը, նա վեր է հանում եւ հաշվի առնում իր նախորդների բոլոր թերացումները, յուրացնում ամենայն արժեքավորը: 1940 թ. Մոսկվայում լույս է տեսնում նրա «Շարժման գրառումը» աշխատությունը: Լիսիցյանական գրառման նորագույն սկզբունքի շնորհիվ երեւան են բերվում շարժողական, բառային, երաժշտական, պատկերավորման տեքստերը, վեր հանվում լեզվաբանական, պատմական, աշխարհագրական շերտերը: Պարարվեստի պատմության մեջ այս ամենն առաջինը կյանքի են կոչվում վաստակաբեռն հայուհու հայտնագործությամբ:
Մեղվաջան պարարվեստագետը գրանցել է հայկական ժողովրդական պարեր, թատերայնացված գործողություններ, բեմադրել դրանք, հավաքել ազգագրական եւ բանահյուսական մեժաքանակ նյութեր, Մ. Բարխուդարյանի համահեղինակությամբ գրել «Նարինե» բալետը, ռուսերեն թարգմանել Լեւոն Շանթի, Ստեփան Զորյանի, Դերենիկ Դեմիրճյանի դասական գործերից: Իսկ նրա «Հայկական հինավուրց պարեր» մեծարժեք գիրքը վաղուց ի վեր ուսումնական ձեռնարկ է, առանց որի անհնար է պատկերացնել պարարվեստի ուսումնառությունը համապատասխան եւ համանման կրթօջախներում:
Հակոբ Սրապյան
hhpress.am
