Previous Story
«Ես կովբոյ եմ, հնդկացի եւ յուպիտեր: Սերում եմ շումերներից». հարցազրույց Ռուբեն Նաքյանի հետ
Posted On 25 Մրտ 2014
Comment: 0
Ամերիկահայ նշանավոր քանդակագործ Ռուբեն Նաքյանի հետ ստորեւ թարգմանաբար ներկայացվող հարցազրույցը տեղի է ունեցել 27 տարի առաջ՝ 1979-ի հունվարի 11-ին Դետրոյթում (ԱՄՆ) «ՀԱՐՔ» հայկական մշակութային ժառանգության ձայնագրման ստուդիայում: Անտիպ է: Հարցազրույցն անց են կացրել հայտնի հասարակական գործիչ Երվանդ Ազատյանը եւ ստուդիայի աշխատակցուհի Շերիլին Ափիկյանը: Հարցազրույցին մասնակցել են նաեւ Վաշինգտոնի Կորկորան պատկերասրահից՝ արվեստաբան դոկտ. Ռոբերտ Մեցգերը եւ Նաքյանի որդիներից Պոլը:
Ափիկյան- Բարի գալուստ, պր Նաքյան: Առաջին հարցը սկսենք այնտեղից, որ ձեր սերնդի հայի համար շատ անսովոր է Միացյալ Նահանգներում ծնված լինելը: Ինչպե՞ս է պատահել, որ ձեր ծնողներն այս երկիրն են եկել այդքան վաղ:
Նաքյան- Ծնողներս ներգաղթել են մոտավորապես 1880-ին: Իրականում մորս Ամերիկա է բերել Նեբրասկա համալսարանի ապագա պրոֆեսորներից մեկը, որը Զմյուռնիայում մասնավոր դպրոց է ունեցել, որտեղ սովորել է նաեւ մայրս: Լինկոլնում տեղակայված համալսարանից հրավեր ստանալով, նա տեղափոխվում է ԱՄՆ՝իր հետ բերելով մորս, որին իր ընտանիքի անդամները շատ էին հավանել եւ խնդրել էին մորս ծնողներին թույլ տալ իրենց հետ մեկնել: Այդպիսով մայրս հայտնվում է այդ ժամանակվա Նեբրասկայում, որտեղ հիմնականում հնդկացիներ էին ապրում: Պատկերացնո՞ւմ եք: Այնտեղ նա ապրում է մի քանի տարի: Հետաքրքրական է եղել Զմյուռնիայից Ամերիկա նավարկությունը, որը 66 օր է տեւել: Մի անգամ փոթորկից հազիվ են փրկվել: Նավապետը ծնկի գալով աղոթել է բոլորի կյանքի համար: Նավի վրա է եղել նաեւ ապագա հայրս, որը Բոստոնում է հաստատվել: Այնտեղ՝ Բոստոնում էլ հայրս ու մայրս մի քանի տարի անց հանդիպել են դարձյալ եւ ամուսնացել: Այնուհետեւ տեղափոխվել են այլ վայրեր՝ Նյու Յորք, Փրովիդենս եւ Քոլեջ Փոյնթ (Լոնգ Այլենդ), որտեղ ծնվել եմ: Ես նրանց հինգերորդ զավակն եմ:
Ափիկյան- Դուք եղել եք Լինկոլնում (Նեբրասկա): Տեղացիները գիտե՞ն արդյոք իրենց քաղաքի հետ ձեր կապերի մասին:
Նաքյան- Այո, երբ այնտեղ էի, նրանք մի նոր թանգարան էին բացել եւ Սմիթսոնյան հաստատության հովանավորությամբ կազմակերպել տասը մեծ քանդակագործների ցուցահանդես: Նրանց ստեղծագործությունների թվում գնել եւ ցուցադրել էին նաեւ իմ բրոնզե քանդակներից մեկը: Այդ առթիվ ռադիոյով հարցազրույց վարեցին, եւ ես պատմելով մորս, հնդկացիների եւ այլ հետաքրքրական դեպքերի մասին, նշեցի, որ կարող եմ համարվել Նեբրասկայի հնագույն բնակիչներից մեկը:
Պոլ- Հայրիկ, մոռացար նշելու, որ նրանք քեզ դոկտորի պատվավոր աստիճան շնորհելու համար էին նաեւ հրավիրել: Դու այնտեղ եղել ես մեկից ավելի անգամներ:
Նաքյան- Այո, հիշում եմ մի անգամ Նյու Յորքից այնտեղ գնալիս ինքնաթիռում ատամս սկսեց ցավել եւ տեղ հասնելուն պես ինձ ատամնաբույժի մոտ տարան՝ ատամս հանելու:
Ափիկյան- Ձեր մայրը Զմյուռնիայից էր ասացիք, իսկ ձեր հա՞յրը:
Նաքյան- Հայրս զեյթունցի էր, խիզախ հայերից, որոնք հետագայում թուրքերին սպանեցին ի պատասխան ջարդերի:
Ափիկյան- Մանկական հիշողություններ ունե՞ք: Հայկական համայնքներո՞ւմ եք ապրել:
Նաքյան- Երբ Յունիոն Սիթիում էինք ապրում, այնտեղ բողոքականների հայկական եկեղեցի եւ կիրակնօրյա դպրոց կար: Այնուհետեւ հիշում եմ, որ երբ տանը մածունը վերջանում էր, ուղարկում էին, որ հարեւան հայերից մակարդ բերեմ:
Ափիկյան- Դուք ստեղծագործել եք Կոնեկտիկուտում: Հիմնականում այնտե՞ղ եք տեղավորված եղել:
Նաքյան- Այո: 1945-ից սկսած: Դրանից առաջ Նյու Յորքի Վաշինգտոն Սքուերում եւ ապա Ուիհոքեն Հայթսում (բարձունքներում) եմ արվեստանոցներ ունեցել:
Ափիկյան- Ինչպե՞ս պատահեց, որ պատրաստեցիք 30-ականների տնտեսական ճգնաժամը հաղթահարելուն միտված «Նյու դիլ» (նոր համաձայնություն) կոչված ռուզվելտյան վարչակազմի անդամների քանդակները:
Նաքյան- Այդ ժամանակաշրջանում դիմաքանդակներ էի անում, երբ մի օր առեւտրի պալատում աշխատողներից մեկը խնդրեց իր քանդակը պատրաստել: Գնացի Վաշինգտոն, իր աշխատասենյակը եւ աշխատանքիս ընթացքում մենք մտերմացանք: Հիանալի անձնավորություն էր: Ոչ ոք իր գրասենյակը մուտք գործելու իրավունք չուներ առանց զգուշացնելու: Բայց ես հանգիստ ելումուտ էի անում ի զարմանս բոլորի: Հետո մտահղացանք կաբինետի բոլոր անդամների դիմաքանդակները պատրաստել: Բոլորն էլ համաձայնեցին: Երբեմն չորս դիմաքանդակի վրա էի աշխատում միաժամանակ:
Ափիկյան- Որտե՞ղ են հիմա այդ դիմաքանդակները: Ձեզ մո՞տ են:
Նաքյան- Ես դրանց բոլորի «հախից եկել եմ»: Ամեն անգամ տեղափոխելիս բարկությունից ջարդել եմ: Մեկ-երկուսն են մնացել: Ինձ մոտ է լավագույնը՝ Հարրի Հոփքինսի դիմաքանդակը, իսկ «Մոդեռն» թանգարանը դրա բրոնզաձույլ օրինակն է պահպանում: Երբ նյարդայնանում եմ, սկսում եմ ջարդել:
Պոլ- Ռուզվելտի դիմաքանդակը գտնվում է Կոնեկտիկուտում մի հավաքածուորդի մոտ:
Ափիկյան- Դուք նաեւ պատրաստել եք Բեյբ Ռութի (հռչակավոր մարզիկ) երկուսուկես մետրանոց քանդակը: Դա ինչպե՞ս պատահեց:
Նաքյան- Ես Գուգենհայմի կրթաթոշակին էի արժանացել 1930-ին եւ երկու տարի պետք է ուսանեի Ֆրանսիայում եւ Իտալիայում: Բայց ինն ամիս անց ամեն ինչից ձանձրացած նամակ ուղարկեցի Գուգենհայմ հաստատությանը եւ հրաժարվեցի երկրորդ տարվա կրթաթոշակից, նշելով, որ ես պետք է Ամերիկա վերադառնամ եւ զբաղվեմ ամերիկյան արվեստով: Վերադարձիս նկարիչների եւ գրողների դիմանկարները վրձնեցի եւ ցուցահանդես կազմակերպեցի: Միակ անգամը, որ բեյսբոլի խաղին եմ ներկա գտնվել Բեյբ Ռութը տարել է իր վաթսուներորդ հաղթանակը: Տարիներ անց, երբ մտածեցի նրա քանդակը պատրաստել, չհամաձայնեց որպես բնորդ հանդես գալ, ուստի լուսանկարներից օգտվելով քանդակեցի նրան: Սենսացիա էր: Բոլորը զարմացել էին: Սպորտային մեկնաբանները ամբողջ երկրով մեկ տարածեցին լուրը:
Ափիկյան- Ինչքան հայտնի է, 1935-ից 40-ականները դուք չեք քանդակել, իսկ վերսկսելուց հետո փոխել եք ձեր ոճը: Այո՞:
Նաքյան- Բեյբ Ռութի քանդակից հետո գնացի Վաշինգտոն եւ պատրաստեցի Ռուզվելտի վարչակազմի անդամների դիմանկարները, որոնք ցուցադրվեցին Կորկորան պատկերասրահում:
Պոլ- Դա հենց քո առաջին անհատական ցուցահանդեսն էր, չէ՞:
Նաքյան- Այո: Մամուլը մեծապես անդրադարձավ դրան, բայց դրանից իմ ֆինանսական վիճակը չբարելավվեց եւ մի կերպ Նյու Յորք վերադառնալուց հետո, ստիպված էի «Works Progress Administration» կոչված ճգնաժամի տարիներին աշխատանք եւ նպաստ տրամադրող կազմակերպությանը դիմել եւ շաբաթական 23 դոլար ստանալ:
Ափիկյան- Այդ ժամանա՞կ էր, որ հանդիպեցիք Արշիլ Գորկուն:
Նաքյան- Այո: Վաշինգտոնից վերադարձիս հանդիպեցի նրան: Մենք միասին ցուցահանդես տվեցինք եւ մտերմացանք:
Ափիկյան- Ինչպե՞ս եք գնահատում նրա արվեստը:
Նաքյան- Դե, նա շատ ավելի լավ էր իմանում, թե ինչ է կատարվում Եվրոպայում: Շատ խելացի էր եւ գիտեր արվեստի մասին պատշաճորեն խոսել: Քանդակագործները սովորաբար չեն խոսում արվեստի մասին: Նրանք պարզապես իրենց ձեռքերով են արտահայտում այն, ինչ ցանկանում են ասել:
Ազատյան- Անձնական ի՞նչ հիշողություններ ունեք Գորկուց: Ձեզ վրա ազդեցություն թողե՞լ է նա:
Նաքյան- Ես նրա հետ էի մոտ 10 տարի: Սովորություն ունեինք հայկական ռեստորաններ գնալու միասին: Աղքատ էինք եւ սովորաբար «ավտոմատից» էինք օգտվում դոնաթս ուտելու եւ մի բաժակ շոկոլադ խմելու: Իսկ երբ մի քանի դոլար լինում էր գրպաններումս, գնում էինք 27-րդ փողոցը, որտեղ հայկական ռեստորաններ կային: «Բալկան» կոչվածը թանկ էր, մի դոլար արժեր: Մենք գնում էինք փողոցի ծայրին գտնվող ավելի համեստ մի ռեստորան, որտեղ ապուրից մինչեւ դեսերտն արժեր ընդամենը 40 ցենտ:
Պոլ- Ես հիշում եմ Գորկուն: Զարմանալի է գուցե, բայց վառ հիշողություններ ունեմ նրանից: Բեղերն եմ հիշում:
Նաքյան- (ընդմիջելով) Մեջքի վրա նստեցնում, ման էր ածում քեզ: Մենք այդ ժամանակ Սթեյթն կղզում էինք ապրում եւ նա այցելում էր մեզ: Դու շատ փոքր էիր, իսկ նա շատ բարի էր եւ շատ ուշիմ: Ամենաառաջադեմ նկարիչն էր, որ երբեւէ ունեցել ենք:
Ափիկյան- Հավանաբար նաեւ ամենազգայունը:
Նաքյան- Փայլուն հոգեբան էր: Հիշում եմ մի օր Նյու Յորքի «Սենտրալ պարկ» այգում էինք՝ լճի եզրամասում նստարանին նստած, երբ մի աղավնի հանկարծ ընկավ ջուրը եւ սկսեց թպրտալ, փորձելով դուրս գալ: Սիրտս ճմլվում էր, ուզում էի օգնել, բայց ոտքերս թրջել չէի ցանկանում: Բարեբախտաբար մի գետնանուշ վաճառող ջուրը մտավ եւ փրկեց աղավնուն: Ամեն ինչ ավարտվելուց հետո Գորկին շրջվեց իմ կողմը եւ ասաց. «Աստված իմ, դու ամբողջ ժամանակ մղձավանջի մեջ էիր: Ես զգում էի քո հուզմունքը»: Իսկ ես պարզապես նստած էի այնտեղ, ոչինչ չէի արել, բայց նա զգացել էր նյարդայնանալս: Չափազանց նուրբ հոգեբան էր:
Ափիկյան- Նրա հետ ծանոթությունը հաճելի փորձառություն էր երեւի:
Նաքյան- Արտասովոր մարդ էր: Թուրքիայում ընտանիքի սպանդից հետո նա եկավ այստեղ եւ մինչեւ վերջ պայքարեց: Նա միշտ պարտք էր մի վեց ամսվա բնակվարձ: Ծանոթները դուռը թակելու հատուկ ձեւ ունեին, այլապես չէր բացում դուռը: Այդ օրերին ոչ ոքի չէր հետաքրքրում դու արվեստագետ ես, հայ ես, թե հունգարացի: Նրանց համար միեւնույն էր:
Ազատյան- Ձեր վերջին գործերը դիցաբանական կերպարներ են պատկերում: Ինչպե՞ս եք բացատրում նրանցով ձեր հափշտակվածությունը:
Նաքյան- Սպասում էի այդ հարցին: Ի՞նչ եք կարծում, քանդակագործը ինչո՞վ կարող է զբաղվել: Նա ոչ կարող է բնապատկերներ նկարել, ոչ էլ ծաղկամաններ, նատյուրմորտ: Քանդակագործի ձեռքերը մի տեսակ կապված են: Դիցաբանությունը որոշակի կերպարներ է տալիս, պաշտելի դարձած կամ խորհրդանշական կենդանիներ, որոնց դու կարող ես ձեւափոխել, ստեղծել հազարավոր տարբերակներ: Սիրում եմ աշխատել ինչ-որ պատգամ արտահայտող ստեղծագործությունների վրա: Դրանք պոեզիայի հնչեղությունն ունեն:
Ազատյան- Նյու Յորքում կազմակերպված ձեր ցուցահանդեսի առիթով հրատարակված ալբոմում դոկտ. Մեցգերը շատ հետաքրքրական ձեւով է վերլուծել ձեր արվեստը: Նա գտնում է, որ այդ արվեստի զգացական բնույթը բխում է ձեր միջերկրականյան-հայկական ակունքներից: Ուրիշ ի՞նչ բնորոշ գիծ դուք կվերագրեիք ձեր էթնիկական ակունքներին:
Ափիկյան- Ներեցեք միջամտության համար, բայց դուք նաեւ խոսեցիք ամերիկյան բարքերի ազդեցության մասին: Ինչպե՞ս եք կարողացել այդ ամենը միաձուլել ձեր արվեստում:
Նաքյան- Այո, ես կովբոյ եմ, հնդկացի եմ եւ յուպիտեր եմ: Միաժամանակ վաղ շումերներից եմ սերում, որոնցից հայերն են առաջացել: Նրանք եգիպտացիներից էլ առաջ են ապրել եւ պրիմիտիվ քանդակագործության մեծագույն ներկայացուցիչներն են եղել: Իմ ամենասիրելի ստեղծագործությունները վաղ շումերների, Ֆիդիասի եւ Ռոմանական ոճի գործերն են: Դրանք 3 մեծագույն ժամանակաշրջաններն են եղել:
Ափիկյան: Դոկտ. Մեցգեր, կուզենայի՞ք արտահայտվել այս ամենի մասին: Ինչպե՞ս եք դուք հանգել ձեր եզրակացություններին:
Դոկտ. Մեցգեր- Անշուշտ քանդակագործի համար թեման մեծ նշանակություն ունի: Աստվածներն ու աստվածուհիները, ուժը, ստեղծելու կարողությունը… այդ բոլորը հին, վաղեմի արվեստի գեղարվեստական զարգացման փուլերի բնական շարունակությունն են՝ մինչեւ մեր օրերը: Դա գեներից է գալիս:
Ազատյան- Ինչքան էլ ասեն, որ Պիկասոն փարիզյան դպրոցին է պատկանում, միեւնույն է, նա իր խառնվածքով, կրքերով եւ էությամբ ամբողջովին իսպանացի է:
Նաքյան- Նա ամեն ինչ է: Արվեստագետը բացի տաղանդավոր լինելուց պետք է նաեւ ինտելեկտի տեր անձնավորություն լինի: Աշխարհում այնքան բան է արված, որ չպետք է կրկնել կատարվածը: Ես «Միլոսյան Վեներան» շատ եմ հավանում, բայց հիմարություն կլիներ նորից քանդակել այն, ինչն արդեն կատարելություն է: Նորից ստեղծելու համար պետք է մտածել տարբեր ձեւով ներկայացնելու մասին: Պիկասոն ըմբռնում էր այս: Նա վերցնում էր թեման անցյալից եւ իր ինտելեկտի շնորհիվ դարձնում 20-րդ դարի արվեստ՝ իր ոճին համապատասխան:
Ազատյան- Պրն Նաքյան, 1978 թվի «Արտ Մագազինի» նոյեմբերյան համարը խիստ հետաքրքրական հարցազրույց էր տպագրել ձեզ հետ: Թվում է, թե հարցազրույցն անցկացնող Լարրի Ռոզինգը սիրահարված է ձեր «Խաչից իջեցնելը» գործին, որն այժմ գտնվում է Նյու Յորքի Սբ. Վարդան մայր եկեղեցում: Նա գրում է, որ «դա Ձեր մեծագույն գործն է, որը տեղ կզբաղեցնի ամերիկյան քանդակագործության լավագույն նմուշների շարքում»: Քիչ է մնում այդ գործը ձեր գլուխգործոցն անվանի: Դուք համաձա՞յն եք նրա հետ, թե՞ այլ մեկնաբանություն ունեք:
Նաքյան- Այո, դա շատ լավն է: Ուրիշներն էլ ունեմ, որ լավն են, բայց այդ մեկը բացառիկ է:
Ազատյան- Դա դասվում է Ձեր կրոնական թեմաներով ստեղծագործությունների շարքին, որը կատարել եք դիցաբանական թեմաների շարքին զուգահեռ:
Նաքյան- Սիրում եմ մեկից մյուսն անցնել:
Ազատյան- Գիտակցաբա՞ր:
Նաքյան- Այո: Հաճախ եմ գնում ողբերգականից կատակերգություն, կրոնականից՝ դիցաբանություն:
Ազատյան- Էլ ի՞նչ քանդակներ ունեք կրոնական թեմաներով:
Նաքյան- Քրիստոսի մտրակումը ներկայացնող կոմպոզիցիաների մի շարք ունեմ, որը մունումենտալ արվեստի հրաշալի գործ է: Դրանցից մեկում Քրիստոսը հենված է սյանը, իսկ դահիճներից մեկը մտրակում է: Մեկ ուրիշ սյուն կողքին ընկած է, ապա Կեսարի գլուխն է, որը գլխիվայր ընկած է: Այդ բոլորը քրիստոնեությունն է խորհրդանշում, հեթանոսության անկումը Հռոմեական կայսրությունում եւ քրիստոնեության սկզբնավորումը: Ավետարանական թեմաներին, հատկապես Մարիամ Աստվածածնի եւ նորածին մանկանը շատ են անդրադարձել, անհրաժեշտ էր գտնել մի թեմա, որ նորություն լիներ: «Խաչից իջեցնելը» աբստրակտ ոճով է ներկայացված, որը մինչ այդ չէր եղել քանդակագործության մեջ: Նույնը եւ մտրակման թեման:
Ազատյան- Դա՞ էլ է աբստրակտ:
Նաքյան- Խառնուրդ է: Ես միշտ ջանում եմ մարդկային բովանդակություն ներմուծել իմ աբստրակտ գործերին: Քչերն են այդ ձեւով վարվում: Նրանք սոսկ վերացական մի կերպարանք են ստեղծում, որտեղ մարդկային գործոնը բացակայում է, իսկ դա ձանձրալի է դարձնում գործը, որովհետեւ զգացմունք չի արտահայտում:
Ազատյան- Կարծում եք ծայրահեղ աբստրակցիոնիզմից ետ՝ դեպի մարդկային գործոնը վերադարձ կա՞:
Նաքյան- Հուսով եմ՝ այո, որովհետեւ սոսկ աբստրակցիոնիզմը լավագույն դեպքում որպես դեկոր կարող է ծառայել: Բայց Ռեմբրանտ երբեք չի կարող լինել:
Ազատյան- «Խաչից իջեցնելը» եզակի՞ գործ է, առանձնահատուկ տեղ գրավո՞ւմ է Ձեր արվեստում:
Նաքյան- Արվեստի գործ ստեղծելուց լավը պիտի անես: Եթե ես հարյուր տոկոսով բավարարված չեմ, ջարդում եմ քանդակը եւ ծայրից սկսում մեկ ուրիշը ստեղծել: Աշխարհում այնքան շատ վատ գործեր կան, որ չեմ ուզում մեկն էլ ես ավելացնել: Ուզում եմ, որ քանդակներս մնայուն գործեր լինեն:
Դոկտ. Մեցգեր- Իրոք այդ գործը եզակի եւ ամբողջովին յուրատեսակ մեկնաբանություն է Քրիստոսի խաչից իջեցնելուն, նրա թաղմանն ու հետագայում համբարձման խորհրդավորությանը: Դուք շատ հետաքրքրական ձեւով եք կարողացել այդ բոլորը մեկ քանդակի մեջ պարփակել: Արվեստի պատմության մեջ նման բան ոչ ոք չէր կատարել:
Նաքյան- Արվեստանոցումս վերջերս «Սբ. Պետրոսի ուրացումը» քանդակն եմ ավարտել: Գիտեք, որ վերջին ընթրիքի ժամանակ Հիսուսն ասաց, որ առաքյալներից մեկը նախքան աքլորականչը երիցս ուրանալու է իրեն: Ռեմբրանտը նկարել է այդ տեսարանը: Ես երեք կոմպոզիցիա եմ կերտել, մեկը, որ 3 մետր է, շուտով կբրոնզապատվի: Կարծում եմ դա իմ լավագույն աշխատանքներից կլինի:
Ափիկյան- Ձեր բոլո՞ր գործերը պետք է բրոնզապատվեն, իսկ մարմարից եւ գրանիտից կերտելու ժամանակներն անցե՞լ են:
Նաքյան- Բրոնզից հնարավոր չէ պատրաստել քանդակը: Կավից կամ գաջից ես պատրաստում, հետո ցանկության դեպքում բրոնզապատում: Դա բարդ պրոցես է, մոտ 6 ամիս է տեւում: Իսկ մարմարից եւ գրանիտից կերտելու համար մի ամբողջ հարստություն է պետք: Կուզենայի գրանիտից մի քանի կտոր ունենալ: Երեք ստեղծագործություն ունեմ Ստանֆորդի պարտեզում, որոնք Սթոունհենջի մտահղացմամբ արված քանդակներ են եւ ներկայացնում են երեք աստվածուհիների: Դրանք պետք է բրոնզապատվեն: Պետք է ուղարկվեն Վերմոնտի քարհանքերը, որտեղ իտալացի մասնագետներ են աշխատում: Նրանք նույնիսկ կարող են մինչեւ 3-4 անգամ մեծացնել քանդակդ:
Ափիկյան- Դիմելո՞ւ եք այդ քայլին:
Նաքյան- Փող է պետք: Ես միլիոնատեր չեմ, սովորական քաղցած հայ եմ (1):
Ազատյան- Հիմա՞ էլ եք քաղցած, համբավի տիրանալուց հետո:
Նաքյան- Օ՜հ, ոչ, հիմա շատ կուշտ եմ:
Պոլ- Վերջին տարիներին ճանաչումը հորս բերել է նաեւ ֆինանսական որոշակի բարեկեցություն: Բայց ի հակադրություն նկարիչների, քանդակագործների պահանջները անսահմանափակ են: Իր ստեղծած գործերի գրեթե կեսը հայրս ինքն է քանդել, մի մասն էլ իրենք իրենց են քայքայվել, մնալով բաց օդում: Խոսք եղավ «Խաչից իջեցնելը» քանդակի մասին, որն իմ կարծիքով նրա մեծագույն ստեղծագործությունն է: Մենք պետք է Ալեք եւ Մարի Մանուկյաններին, նրանց հաստատությանը եւ Նյու Յորքի Թորգոմ արք. Մանուկյանին շնորհակալություն հայտնենք, որ ժամանակին գնահատեցին այդ աշխատանքը եւ վերջնական տեսքի բերվելուց հետո տեղադրվեց Սբ. Վարդան եկեղեցում: Իմ կարծիքով դրան արդեն վերաբերում են որպես 20-րդ դարի մեծագույն քանդակի: Գնահատանքի բազմաթիվ խոսքեր արդեն իսկ հնչել են:
Նաքյան- Բայց նրանք դեռ չեն տեսել իմ Սբ. Պետրոսը:
Պոլ- Այդ մեկն էլ նույն մակարդակի քանդակ է, հորս բնորոշ ուղենշային գործերից մեկը: Դա էլ պետք է կաղապարել: Բարեբախտաբար դրսում չէ, որ քայքայվի, արվեստանոցում է: Բայց կաղապարելու ծախսերը ֆենոմենալ են: «Խաչից իջեցնելը» ավելի քան 60 հազար դոլար արժեց:
Նաքյան- Եվ դա դեռ իջեցված գին էր: Պետք է արժենար 100 հազար:
Պոլ- Սբ. Պետրոսը երեւի թե արժենա 40-50 հազար, որովհետեւ չափսերով ավելի փոքր է: Եթե չկաղապարվի՝ տարիների ընթացքում քայքայվելու է: Իսկ հատուկ տեղանք վարձելն էլ դարձյալ փող արժի: Քանի՞ տարի շարունակ կարող ես վարձ տալ: Հաշվարկել են, որ 1 միլիոն դոլար է անհրաժեշտ կաղապարելու եւ պահպանելու համար հայրիկիս բոլոր աշխատանքները: Մեր ընկերներից մեկն առաջարկեց հարցը ներկայացնել Կոնգրես, որ համապատասխան որոշում ընդունվի, բայց դա իրատեսական մոտեցում չէ, քանի որ այս երկրում բազմաթիվ այլ լավ արվեստագետներ կան: Ո՞վ կասի, թե Նաքյանն է ամենամեծը, ամենաարժանավորը: Չի կարելի ակնկալել, որ 430 կոնգրեսականներ դրական գնահատեն եւ հօգուտ իրեն քվեարկեն: 100-200 տարի անց միայն մարդիկ կանդրադառնան, որ մեծագույն ողբերգություն է եղել կորցնել Նաքյանի ստեղծագործությունները սոսկ 1 մլն դոլարի բացակայության պատճառով:
Ափիկյան- Դոկտ Մեցգեր, ի՞նչ տարբերություն եք տեսնում Նաքյանի մինչեւ 1935 թվականի եւ մեր օրերի քանդակների ոճերի միջեւ:
Մեցգեր- Իհարկե, նրա աբստրակցիոնիզը պետք է նշեմ: Նաքյանը միակ քանդակագործն է, որ դուրս է եկել հետպատերազմյան աբստրակտ էքսպրեսիոնիզմի դպրոցից, որն առավելաբար նկարչական շարժում էր, եւ հավատարիմ մնացել պատմականորեն խիստ կարեւոր եւ միջազգային չափանիշներով ճանաչված այդ շարժմանը: Մարդիկ այս ճշմարտությունը հիմա են միայն ընդունում, հաստատում: Նրա օգտագործած աբստրակտ արտահայտչամիջոցները ուղղակի ֆենոմենալ են:
Ափիկյան- Պրն Նաքյան, դուք մի անգամ էլ եք Դետրոյթ այցելել, կարծեմ 10 տարի առաջ: Պատմեք, խնդրեմ, այդ մասին:
Ազատյան- Ի՞նչն էր առիթը:
Նաքյան- Ֆերրի Հոքինս անունով մեկը գնել եւ այստեղի Արվեստի ինստիտուտ-թանգարանին էր նվիրել իմ «Ոսկյա ազդրերով Աստվածուհին»: Ես պետք է տեղադրեի մոտ 10 կտորից բաղկացած այդ քանդակը: 3-4 օր տեւեց ամբողջ գործողությունը: Կարծեմ 1969-ին էր: Քանի այստեղ եմ, պետք է այցելեմ եւ նորից տեսնեմ այն:
Ափիկյան- Ներկայիս Էն Արբոր քաղաքում Ձեր ցուցահանդեսն է բացված: Մեկնումեկդ գուցե պատմեք այդ մասին:
Պոլ- Փոքր ցուցահանդես է: Ընդգրկված են 10-12 քանդակներ եւ 6-7 նկարներ: Էն Արբորի Ալիս Սիմսար պատկերասրահում է կազմակերպված եւ տեղելու է 6 շաբաթ: Միաժամանակ Նյու Յորքի Գուդենբաում պատկերասրահում մեկ ուրիշ ցուցահանդես է բացված, որը տեւելու է երկու ամիս: Ծրագրել ենք նաեւ մեկական ցուցահանդես Լոս Անջելեսում եւ Չիկագոյում:
Սփիկյան- Ինչի՞ վրա եք աշխատում այժմ:
Նաքյան- Քրիստոսին մտրակելու քանդակների վրա: Դրանք առայժմ 60-70 սանտիմետրանոց փոքրիկ մոդելներ են, որոնց մեծացնելը մեկ-երկու տարի կպահանջի: Ունեմ նաեւ երկու ուրիշ «Սբ. Պետրոսներ», որոնք լավ կոմպոզիցիաներ են, բայց վերամշակման կարիքն ունեն: Հետո անավարտ է նաեւ «Սալոմեն եւ Սբ. Հովհաննեսի գլուխը» քանդակը, որի մեկ ուրիշ տարբերակը ներկայացված է Նյու Յորքի ցուցահանդեսում: Մոտ երկու մետր է:
Դոկտ. Մեցգեր- Բիբլիական թեման ձեր ստեղծագործություններում վերջերս է արվեստի շրջանակների ուշադրությանն արժանանում, բայց իրականում դուք առաջներում էլ եք անդրադարձել դրան: Եթե չեմ սխալվում, տարիներ առաջ «Սբ. Պետրոս» եք կերտել:
Նաքյան- 1936-ին, երբ կաբինետի անդամների քանդակները կատարելուց հետո Վաշինգտոնից վերադարձա, ցանկացա կրոնական կերպարներ կերտել, բայց դեռ եկեղեցու հետ կապ չունեի: Առանձին էի գործում: Մի քանի մեծ էսքիզներ կատարեցի չինական թանաքով: Սբ. Պետրոսին ներկայացրել էի մորուքով եւ մազածածկ կրծքով, ուսին՝ մի աքաղաղ: Այդ էսքիզներից մի կես տասնյակ նկարել եմ: Իմ լավ ընկերներից արվեստի գործերի առքուվաճառքով զբաղվող Տիգրան Քելեկյանն է գնել դրանք: Կարելի է ասել, որ 1936-ից զբաղվել եմ այդ թեմայով:
Դոկտ. Մեցգեր- Կուզենայի նշել, որ բիբլիական թեմաներին վերադառնալը մեծապես կապված է Նյու Յորքի Հայոց թեմի եւ հատկապես Սբ. Վարդան եկեղեցու հետ ձեր առնչությունների հետ: Վերջինիս պատվիրած «Խաչից իջեցնելը» քանդակից հետո դուք ավելի հաճախ սկսեցիք շոշափել կրոնական թեմաներ ձեր քանդակներում: Խիստ հատկանշական է, որ Հայկական եկեղեցու միջոցով եք այդ բոլորը իրականացրել: Դուք նաեւ կատարել եք «Սբ. Թովմասի կասկածամտությունը» էսքիզը:
Նաքյան- Միքելանջելոյի եւ Ռաֆայելի ժամանակներում Հռոմի պապերն ու կարդինալներն էին արվեստագետներին մոտենում եւ որոշակի ազատ որմերի առկայության դեպքում պատվիրում այս կամ այն կտավը կամ քանդակը: Մեր օրերում մարդիկ լուրջ արվեստագետներին չեն մոտենում: Նրանք էժան գործերի ետեւից են ընկած, եւ արվեստագետն է իր համար ճանապարհ հարթում: Եթե բախտը բերում է եւ փող կարողանում է գտնել, պատրաստում է քանդակը, բրոնզապատում, ցուցադրում է Նյու Յորքում եւ 2-3 տարի սպասում, որ մարդիկ ասեն. «Օհ, արժի գնել այդ մեկը»: Այսպիսով արվեստագետն է փաստորեն քաղաքակրթությունը առաջ տանում: Մյուսները պատերազմ են հրահրում կամ մղում:
Ափիկյան- Եթե կարողանայիք փոխել ձեր կյանքը, կդառնայի՞ք նկարիչ:
Նաքյան- Եթե նկարիչ դառնայի՝ միլիոնատեր կլինեի: Քանդակագործին չեն հասկանում: Չեմ կարծում, որ 100 հոգուց ավելի մարդկանց կգտնեք, որոնք հասկանում եւ գնահատում են քանդակը: Մինչդեռ հարյուր հազարավորների մի մեծ բանակ հասկանում է նկարչությունից: Հունական, հռոմեական եւ նաեւ Վերածննդի ժամանակներում մարդիկ քանդակների համար գժվում էին, հասկանում եւ գնահատում էին: Հիմա հետաքրքրություն չկա: Եթե կա էլ, սոսկ զարդարանքի նկատառումներով է, որն ինձ համար դատարկաբանություն է:
Ափիկյան- Ի՞նչ եք կարծում, ո՞րն է պատճառը հետաքրքրության այդ պակասի, կամ տգիտության ընդհանրապես:
Նաքյան- Մեր այս դարում արվեստը տեղ չունի: Սա գիտության դարն է: Դեպի Լուսին անգամ գնացինք, չէ՞: Կարո՞ղ եք պատկերացնել, թե ինչ կաներ Լեոնարդո դա Վինչին, եթե իմանար, որ հնարավոր է Լուսին գնալ: Նա էքստազի մեջ կընկներ: Կինս գոտկատեղի խնդիրներ ուներ, նոր օրգանների փոխպատվաստման միջոցով բուժեցին եւ շուտով կսկսի քայլել: 20 տարի առաջ ուժեղ ցավերից երեւի թե մահացած կլիներ: Մի քանի տարի առաջ սրտի տագնապ անցկացրի եւ դարձյալ կյանքս փրկեցին հիվանդանոցում: Այնպես որ կեցցե այս դարը: Խոշոր նվաճումների դար է: Արվեստի կարիքը չունենք:
Ափիկյան- Այնուամենայնիվ, շնորհակալություն նախախնամությանը, որ ունենք Ձեզ նման մի քանդակագործ, որին ճանաչելն իսկական բերկրանք է: Դա վստահ կարող ենք ասել:
1. Ակնարկում է 20-րդ դարի 20-30-ականների հայ գաղթականներին, որոնց Ամերիկայում «քաղցած հայեր» (starving Armenians) էին անվանում:
Նկար 2. «Խաչից իջեցումը», բրոնզ, 1972
Նկար 3. «Ճանապարհորդություն դեպի Կրետե», բրոնզ 1982
Նկար 4. «Լեդան եւ կարապը», բրոնզ 1979
Նկար 5. Մարսել Դյուշամպի դիմաքանդակը, բրոնզ, 1943
Նկար 6. «Լեդան եւ կարապը», թանաք, 1979
Նկար 7. Ջրահարսը եւ դելֆինները, բրոնզ, 1980
Պատրաստեց՝ Հակոբ Ծուլիկյանը
«Ազգ» օրաթերթ, 2006 թ.
