Previous Story
ԱՐՄԵՆ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ. «Խոստովանություն»
Ձեզ ենք ներկայացնում բանաստեղծ, արձակագիր Արմեն Մարտիրոսյանի «Արգելված պտուղ» գրքում ընդգրկված «Խոստովանություն» ինքնակենսագրականը, որը ժամանակին տպագրվել է «Գարուն» ամսագրում:
…Ինձ համար բառերն այլևս դադարել են
բառարանային իմաստների նեղ ու անձուկ
կաղապարները կրելուց. նրանք ամենից
առաջ գույն են, լույս են, հավատ են, սեր են,
մկրտություն են… Ես ամեն օր, ամեն ակնթարթ
ճգնակյացի նման սնվում եմ նրանց պարգևած
խնկահոտով, լույսով, գույնով, շարժմամբ:
Մի բանում իմ բախտը բանել է. մանկությունս լիքն է եղել գաղտնիքներով: Երկու, թե երեք քաղաքակրթություն եկել-անցել է իմ մանկության միջով. ես ապրել եմ և՛ հին՝ հեթանոսական դարաշրջանում, և՛ քրիստոնեական հավատի ու սիրո շաղախում, և՛ քսաներորդ դարի երկրորդ կեսի այս անհավատ ու բոլշևիկյան օրերում: Այդ ամենը, յուրաքանչյուրը յուրովի, անջնջելի հետք է թողել կյանքիս ու հիշողությանս մեջ, և, եթե ուզում եք, հենց դրանից է հյուսված իմ բանաստեղծական աշխարհը. դա ապրեցնող գունդուկծիկ շաղախ է, թթխմոր է, որից մեկ առ մեկ թխում եմ իմ ստեղծագործության հացը հանապազօրյա:
Իսկ հիմա ժամանակն է իմ մանկության Լոռուց, Լոռվա սարերից ու մարդկանցից, որոնցից ծնունդ են առել, թել առ թել հյուսվել կյանքի ու աշխարհի մասին իմ նախնական տպավորությունները, փոքր-ինչ տեղափոխվել-գնալ Գյումրի քաղաք հասնել: Հիսունական թվականների այդ քաղաքը և գյումրեցի հայրս՝ Արամը, իմ Արամը՝ բարձրահասակ, թիկնեղ, և նույնքան բարձրահասակ ու թիկնեղ՝ մեր տան փառահեղ գրադարանը, որը Կիրովականում, ուր մենք հորս գյումրեցի լինելու պատճառով վարձով էինք ապրում, տնից տուն տեղափոխվելիս մեր ունեցած-չունեցած իրերի ամենածավալուն ու ամենածանր բաժինն էր կազմում: Հորս հրաշալի գրադարանը… Գրքերի վրա, առաջին էջում ձվաձև մի կնիք՝ «Արամ Մարտիրոսյանի գրադարան» վերտառությամբ: Աչքս բաց եմ արել այդ գրքերի մեջ, և պատանեկությանս տարիներին, շատ հաճախ լամպի լույսի տակ, որովհետև այն ժամանակ էլ հիմիկվա նման էր՝ մշտապես ինչ-որ բանի պակասն էր մեզ ուղեկցում. մեկ՝ նավթի, մեկ՝ հացի ու շաքարի, մեկ՝ յուղի … Տեր Աստված, ե՞րբ է վերջապես շտկվելու այս երկիրը, և շտկվելո՞ւ է երբևէ, գիշեր-ցերեկ կարդում էի, թերթում, անհագորեն կլանում ամեն բան, ինչ կար այդ գրքերում՝ հայ, ռուս և եվրոպական դասականներից մինչև… Ստալինի շքեղակազմ հատորները: Հորիցս՝ հայոց լեզվի և գրականության ուսուցիչ Արամ Մարտիրոսյանից եմ առաջին անգամ լսել Եղիշե Չարենցի անունը և առաջին անգամ իմացել, որ այս երկրում բազում ու բազմաթիվ արգելված բաների հետ կա նաև արգելված գրականություն, որ 1937-ին Րաֆֆի կարդալու համար քիչ է մնացել շատերի հետ աքսորեն նաև հորս … Հրաշքով էր պրծել աքսորվելուց. երևի այդ էր պատճառը, որ թողել էր հայրենի Գյումրին և եկել-բնակություն էր հաստատել նախ՝ Մեղրուտ գյուղում, որի դպրոցի տնօրենն էր երկար տարիներ, ապա՝ Կիրովականում: Հայրս՝ Արամը, իմ Արամ Մարտիրոսյանը … երբ նա կար իմ գլխին, ես ինձ աշխարհի չափ հարուստ էի զգում. դրամ չէր, չէ, իր կտակածը ինձ և Թամար ու Անահիտ քույրերիս, ոգի էր, գիր ու դպրության սեր էր, որովհետև ինքը զուտ ոգեղենիկ էր … Իմ առաջին, իսկական ու մեծ ուսուցիչը: Եվ, ուրեմն, հորս Գյումրին, որ դարձավ նաև իմ մանկության քաղաքը: Ինձ հաճախ են ասում, թե՝ դու քո «Մազե կամուրջ» վեպում այնպես ես նկարագրել միջնադարյան Անին, կարծես մի կյանք ապրել ես այնտեղ:
Այդպես է: Ես իսկապես ապրել եմ այնտեղ, որովհետև հիսունականների իմ տեսած Գյումրին հար և նման էր Անիին, Անիի ստույգ մանրակերտվածքն էր՝ շուկայի մոտ գտնվող բազմապիսի արհեստանոցներով, Յոթ Վերք և Աստվածածին եկեղեցիներով, միահարկ և երկհարկանի, սև տուֆից կառուցված տներով՝ տափակ, կավածածկ տանիքներով, դիմացը՝ փոքրիկ պարտեզ, ջրհոր, մարագ և թոնրատուն … Նույն Անին է, նույն Ղարսը, հայոց նույն քաղաքաշինությունը՝ հազար տարի առաջ և հետո՝ մի մազով անգամ չփոփոխված ու սրբագործված ավանդույթներով: Եվ նույն մարդիկ են, նույն բարքերը … Այդպես՝ քարգործ վարպետ Անուշավան պապիս նախնիները, ո՞վ գիտի, հազար տարի առաջ նույն տարազով, մուրճով, դուր ու ուրագով նույն կերպ հղկել ու մշակել են տուֆաքարը, շարել Անիի տների ու եկեղեցիների պատերը: Իմ հորեղբոր տղա Ռաֆիկը, որ ողնուծուծով գյումրեցի է, ինձ հաճախ նախատում ասում է. «Դու բուն գյումրեցի ես՝ Ճլվլիկենց Անուշավանի ու Սոլոյենց Ռիփի թոռը, ընչի՞ քեզի քոլեցի կհաշվես»: Քառասունամյակիս օրը Գրողների տանը` իմ բանաստեղծական երեկոյին, ես կատակով ասացի` երբ որ մեռնեմ, առնվազն երկու քաղաք իրար հետ կռիվ են անելու` իմ հայրենիքը համարվելու համար, մեկը ծննդավայրս է` Կիրովականը, մյուսը` իմ արմատների ծննդավայրը` Գյումրին: Եվ որովհետև դահլիճում հավաքված գրողները հանդուրժող չէին, չներեցին նաև իմ կատակը, ավելացրին-ասին` հենց որ դու մեռար, քեզ հետ միակ կռիվը անողը մոռացությունն է լինելու: Իսկապես որ, ՄՈՌԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ: Բայց և այնպես` թող իմ կատակը մնա ի հիշատակ, ինչպես յուրաքանչյուր հոդաբաշխ խոսք երկրիս երեսին …
Եվ ուրեմն Սոնա տատս ինձ ասում էր, թե երկնքում են նստում բոլոր աստվածները, որոնցից ամենամեծը վերևի «Կապիտ Աստվածն է»:
«Քանի՞ Աստված կա, տատ, և ի՞նչ գույնի են նրանք», — հարցրի մի օր: Տատս վախվորած նայեց երկնքին, խփեց ծնկներին ու` «Ինչ իմանամ` քանի՞ Աստված կա, — ասաց, — բոլորին հաշվել հնարավոր չի»: Եվ ապա, իբր գտել է պատասխանը, ավելացրեց վստահաբար.«Այնքան, ինչքան աստղ կա երկնքում, և այնքան գույն ունեն, ինչքան գույն կա աշխարհի երեսին»:
Այդ օրից ի վեր, վաղ մանկությանս ժամանակ, ես աստղերին նայում էի իբրև առանձին-առանձին աստվածների, որոնք ունեն ծիածանի բոլոր գույները՝ մեկը կարմիր է, մեկը կանաչ է, մեկը դեղին է… Նրանք հաշտ ու համերաշխ ապրում են իրենց ամենամեծի՝ Կապույտ Աստծո թագավորության մեջ: Հիմա չկա Սոնա տատս, իմ հոգում նրա փոխարեն ծանրումեծ եկել-բազմել է հիշողությունների կծիկը: Եվ այդ կծիկը հուշում-ասում է, որ նա՝ քսաներորդ դարում ապրած ու սպառված այդ միամիտ, մաքրամաքուր ու սարվոր կինը, որ գրաճանաչ չլինելու պատճառով փողը ճանաչում էր գույնից ու մեծությունից և ստորագրելիս իր անվան դիմաց խաչ էր քաշում, երբ փոստատարը քսան թե երեսուն ռուբլի թոշակն էր բերում, ապրելակերպով ու հավատալիքներով հին, վաղնջական դարաշրջանը բերել հասցրել էր մեր օրերը՝ իբրև ներկայի դաշտում հայտնված անցյալ:
Ես գիտակցաբար կանգ առա մանկության ու պատանեկության հիշողության վրա, որովհետև դրանից է հյուսված իմ աշխարհը, ապրելու իմ կերպը և, վերջապես, իմ գրականությունը: Որովհետև ինձ թվում էր, թե գրականությունը, ինչպես գորգը կամ կարպետը, հյուսվում է գրողի հիշողության ու երևակայության ճշմարիտ ու ամրակուռ թելերից, թե գրողները աստվածային մարդիկ են՝ հեռու կեղծիքից, չարությունից, նախանձից, բանսարկությունից և դրանց նման բազում ու բազմաթիվ արատներից: Եվ չգիտեի, բոլորովին չգիտեի, որ գրական առաջին իսկ քայլերն անելուց ի վեր հիմնականում գործ եմ ունենալու մարդկային այդ կարգի արատների, կեղծ կուռքերի, գրական մաֆիայի հետ, որն ամեն կերպ, իր երկարակեցությունն ապահովելու համար, ձգտում է ոչնչացնել, ոտնատակ տալ ամեն մի նորահայտ անհատականության, դեռ սաղմնային վիճակում նրան ճզմել, հոշոտել, որպեսզի հետագայում այլևս երբեք հնարավորություն չունենա շտկվելու: Կեղծ կուռքերով հարուստ գրական մաֆիան, որն առաջ «կոլխոզ» անվանումն ուներ, դեռ նրանն են բարձրագույն պարգևները, պաշտոնները, մամուլը, հեռուստատեսությունը, արտասահմանյան ուղերթները: Եվ ես (ցավ ասեմ՝ ցավ չի, ողբերգություն ասեմ՝ ողբերգություն չի, բայց այդ բոլորն է միաժամանակ) անդառնալի կորստի առաջ շվարած-քարացած՝ պիտի արձանագրեմ, որ իմ գիտակցական ու ստեղծագործական կյանքի մեծ մասն անցկացրել եմ այդ մաֆիայի դեմ պայքարելով միայն՝ տպագրվելու չնչին իրավունքը ձեռք բերելու համար:
Հիմա, երբ տարիների հեռվից մտածում եմ թեժ գրապայքարով հարուստ այն տարիների մասին, սիրտս ճմլվում է. դրանք, ախր, մեր կյանքի լավագույն ժամանակներն էին, որ իզուր տեղը վատնեցինք: Գլուխը քարը, թող նրանցը՝ այդ մաֆիայինը, լինեին պաշտոնները, պարգևները, հոնորարները «…»:
Եվ ուրեմն՝ թերթերի ու ամսագրերի դռները համառորեն փակ էին և՛ իմ, և՛ սերնդակիցներիս առաջ. Հայաստանի միակ հրատարակչության դռները համառորեն գոց, և դժվար է ասել՝ տպագրվելու այս չնչին իրավունքը, որն այսօր՝ 48-50 տարեկան հասակում, ես և սերնդակիցներս ձեռք ենք բերել մի կերպ և արդեն հասցրել ենք, թեկուզ չնչին տպաքանակով, մեկ-երկու գրքույկ հրատարակել, մեզ կտա՞ր արդյոք գրական ավագանին, եթե մեր կյանքում կենարար անձրևի պես չհայտնվեր «Գարուն» ամսագիրը: Անկեղծորեն ասած, մենք ինչ-որ տեղ «Գարունի» երեխաներն ենք, այնտեղ տպագրված մեր բանաստեղծական շարքերն ու արձակ գործերը գտան ընթերցողին և ավագանուն ստիպեցին հաշտվել մեր գոյության հետ: Հիշում եմ այն անթիվ-անհամար բանավեճերն ու հոդվածները, որ 60-ական թվականների վերջերին այդ մաֆիան, միջոցների առաջ խտրություն չդնելով, մղում էր մեր դեմ «…» թե, իբր, «Խաչակրաց արշավանք» ենք կազմակերպել գրականության դասական ավանդների դեմ և այլն, և այլն: «…» Այնինչ իրականում գրական մաֆիան էր խաչակրաց արշավանք կազմակերպել մեր դեմ՝ իբր, պոեզիայի Երուսաղեմը կամ Քրիստոսի գերեզմանը բարբարոսներից (որ մենք էինք) փրկելու նպատակով: Կուլ կտային մեզ, կոչնչացնեին, ինչպես վարվել էին մեզանից առաջ եղած սերնդի հետ: Չհասցրեցին կամ, ավելի ճիշտ, չկարողացան: Բայց այն ավերածությունը, որ արել են նրանք իմ հոգում, անջնջելի, անվերծանելի, անուղղելի փլատակ է, և ես հիմա ինչ-որ տեղ ակամա կանգնած եմ փլատակի առաջ և եթե հարուստ եմ, այս անգամ, հարուստ եմ միայն կորցրածով: Մինչև հիմա էլ տանը, իմ գրադարանում պահում-պահպանում եմ սևակազմ մի գիրք, որը հրատարակածս բոլոր գրքերի մեջ ամենից սիրելին է ինձ համար. աշխարհի ոչ մի գրախանութում այն չի վաճառվել, ինձանից ու մի քանի մտերիմներիցս բացի ոչ ոք չգիտի նրա գոյության մասին, այնինչ անվանաթերթերի վրա տպագրված է հրատարակչության անունը՝ «Հայաստան», 1967 թվական … Իմ առաջին գիրքն է՝ «Խոնավ հեքիաթներ են իմ աչքերը» վերնագրով, որը 1967-ին, 10 տարվա հրատարակչական քաշքշուկից մազապուրծ փրկվելով՝ վերջապես շարվեց տպարանում: Շարվեց, բայց այդպես էլ լույս աշխարհ չեկավ: Չէ, չեմ ուզում այստեղ մեղադրել այդ փոքրիկ ժողովածուի շարվածքը ցրողներին՝ ոչ հրատարակչության այն ժամանակվա բաժնի վարիչ Լ.Միրիջանյանին, ոչ մամուլի կոմիտեի այն ժամանակվա աշխատակից Ա.Պողոսյանին, ոչ էլ նույնիսկ «Գրական թերթի» այն ժամանակվա գլխավոր խմբագիր Հ.Սահյանի անտարբերությանը. ախր, չէ՜ որ Հ.Սահյանի դրական գրախոսությամբ էր գիրքը տպագրվելու թույլտվություն ստացել, գոնե տեր կանգներ իր գրախոսությանը: Չեմ մեղադրում, չէ, միայն ուզում եմ նրանց հարց տալ-ասել՝ Աստված չանի, որ ձեր որևէ գիրքը նույն ճակատագիրն ունենա, էլ չեմ ասում՝ առաջնեկը…
Ի՞նչ ասեմ՝ այս ամենին մի կերպ դիմացել եմ և ինչին որ հասել եմ այժմ, հասել եմ՝ ապավինելով իմ շնորհքին, իմ ուժերին ու համառությանը: Երևի այդպես էլ լինելու էր, որովհետև գրականությունը թույլերի տեղ չէ: Աշխարհում ամեն նոր ծնվում է դժվարությամբ, բայց խնդիրն այն է, որ ծնվածին, արդեն աշխարհ եկածին արհեստականորեն գլխատող չլինի: Ես սա ասում եմ իբրև բարի երազանք՝ արհեստական երկրաշարժի պատճառով իմ չիրականացվածի վիթխարի փլատակի առաջ գլխահակ կանգնած և ստեղծածի թեկուզ նշխարահատիկ բարձրունքի գիտակցությամբ …
Ոչ ոք, աշխարհում ոչ ոք չի կարող ասել, թե հատկապես երբ է մարդու միջի միամիտ ու մաքուր երեխան փոխակերպվում ահեղ ու դաժան սատանայի, և, ընդհակառակը, երբ է սատանան փոխակերպվում երեխայի, թեև ես տարբերություն չեմ տեսնում նույն էության այդ երկու դրսևորումների մեջ: Երբ ես լավ բան եմ գրում և հոգուս աչքերով ամբողջությամբ ըմբոշխնում եմ գրվածքս, մարդկանց ու շրջապատի նկատմամբ անսահման բարի եմ, միամիտ հավատացյալի չափ` բարի, իսկ երբ համառ տքնանքս հաջողությամբ չի պսակվում, չարանում եմ, դառնում եմ անհանդուրժող, մի չնչին բանից վիրավորվում եմ, և, պատահում է, հաճախ և անտեղի, վիրավորում եմ ուրիշների, որոնց մեջ են նաև մտերիմներս: Երկու դեպքում էլ դա ես եմ, իմ էությունն է, իմ մեջ արթնացել է նույն դևը կամ երեխան, որին (կամ` որոնց) ոչ մի կերպ չեմ կարողանում զսպել և քշվում եմ այն հորձանուտը, ուր նա (կամ` նրանք) համառորեն տանում է: Իմ այդ ապրլակերպի պատճառով մտերիմներս հաճախ են նեղանում ինձանից, շատ հաճախ էլ նախատում են. դու եղբայր, օժտված մարդ ես, ասում են, զուր տեղը քո թանկագին ժամանակը վատնում ես տեղի-անտեղի ուտել-խմելու, սրճարանում պարապ-սարապ քարշ գալու, դատարկ, ոչինչ չտվող վիճաբանությունների մեջ: Ի պատասխան նրանց ոչինչ չեմ ասում` ոչ ժխտում եմ, ոչ հաստատում, ոչ արդարանում: Դա պարզապես իմ կյանքն է: Այդպիսի կյանք վարելու համար ես աշխարհում ոչ ոքի հաշիվ չեմ տվել ու չեմ տալու: Դա իմ միջի երեխան է կամ դևը` ուզենա` ժամերով, առանց հաց ու ջրի, գիշեր-ցերեկ, մինչև ուժասպառվելը կստիպի աշխատել, ուզենա` իմ «թայդաշ» ընկերների հետ կերուխումի կնստեցնի, երբեմն` այնքան երկար, մինչև, ինչպես բանաստեղծ ընկերս` Սլավիկ Չիլոյանն էր ասում, «աչքերիս կորուստը»: Շատերն, իհարկե, դրանից ուրախանում են, էլի մեկ զոհ, ասում են, կարծես իմ բացակայությունից իրենք միանգամից հանճարեղ են դառնալու, շատերն էլ, իսկապես, ափսոսում են, ահա ևս մեկը բազում կոչվածներից, որն ի ծնե շնորհալի էր, բայց հարբեցողությունը նրան կործանեց: Եվ միայն մեկը, որը ոչ ուրախանում, ոչ էլ ափսոսում է: Նա է` իմ միջի դևը կամ երեխան, և ես, քար-անտարբեր բոլոր մյուսների քամահրանքին, ապավինում եմ միայն Նրան` ինձ բարձրացնողին ու կործանողին, ինձ ստեղծագործական համարձակության ու տառապանքի մղողին և, միաժամանակ, անկումներով, վայրէջքներով դատապարտողին: Միայն Նրան «…»
Բայց այդ դիվահարն է գրել բանաստեղծությունների հինգ ժողովածու, «Մազե կամուրջ» երկհատորանոց վեպ (այդ ժամանակ դեռ երկհատորն էր գրված, այն երեքհատորյա վեպ է), ողբերգություն նոյան դարաշրջանի մասին, բազում ու բազմաթիվ հոդվածներ, էլ չեմ հաշվում ռադիոյի համար աշխատանքի բերումով գրածս անթիվ-անհամար հաղորդումները: Ու դեռ ինչե՞ր է ստեղծագործելու, եթե, բան է, կյանքը, քի՛չ էլ, մի քի՛չ էլ երկարի: Ես հավատում եմ արյան իմ տեսակին, իմ արմատներին, իմ էությանը: 48 տարում դրանք ոչ մի անգամ ինձ չեն խաբել ու դավաճանել, և եթե 48 տարի իրար հետ կողք-կողքի հաշտ ու համերաշխ ապրել ենք, այսուհետև ևս այդ ներքին ներդաշնակությունը շարունակվելու է, որովհետև ձեռքիս ափին դաջված կյանքի գիծը հուշում-թելադրում է, որ ես երկար եմ ապրելու (թուհ, թուհ, թուհ … քիչ էր մնում ինքս ինձ աչքով տամ, եթե ուրիշն այդ բանը չանի: Այդ պատճառով էլ ակամա կրկնում եմ ՉԱՐ ԱՉՔԻ դեմ հմայիլը, որի զորությանն անվերապահ հավատում եմ. Չար ակն ի չոր փուշն, չոր փուշն ի բարկ կրակն, բարկ կրակն ի քարն, քարն ի անհատակ ծովն): Ինձ չափազանց տխրեցնում է այն, որ գրականությամբ ոչ մի կերպ չեմ կարողացել դրամ շահել. դրամի պակասն եմ զգում շարունակ: Իմ Ջուլիետա կինը, Նարեկ որդին կամ Սոնա և Արփի աղջիկները հո կրակը չեն ընկել, որ իրենց հայրն ընդամենը բանաստեղծ է և երբեք դրամի հետևից չի ընկել` ինչ է, թե չի ցանկացել իր արվեստը կամ անհատականությունը ինչ-որ տեղ զոհաբերել: Տպագրված գրքեր մեծ ծավալ ու բարձր տպաքանակ չեն ունեցել և, ուրեմն, դրամ չեն բերել: Եղած-չեղած մանուր-մունր հոնորարներով այսքան տարի լավ թե վատ ապրել ենք: Կինոռեժիսոր Արա Վահունին ասում է, որ ես այդպես անդրամ էլ կնքելու եմ մահկանացուս: Գրականությամբ դրամ շահելն իմ տեսակի գործը չի, իմ մասնագիտությունը գրականություն ստեղծելն է: Համենայնդեպս, մինչև այժմ այդպես եմ ապրել, թեկուզ դրա հետ չեմ հաշտվել երբևէ:
