Քարը մաշվել էր Փալիկի խոհերի անսովօր ծանրությունից: Գրիչը երախտապարտ հայացքով նայեց մտածումների այրոցքին դիմացող իր մարմնին: Նա քարից ամուր էր: Աստնվորի կյանքը, անձրևը, քամին ու ճանապարհի փոշին ծեծել ու հողմահարել էին նրան մինչև վերջ, և նա, ոսկոր ու կաշի, մնացել էր այն, ինչ մնալու էր, ինչ ինքն էր, որպես մորե սկիզբ ու թթխմոր: Փալիկին ոտքի պահողը միայն ոսկորը չէր. ծերություն տանող ճանապարհի ակամա ընդհատումներն էին: Մտքի թելերի միջով վերուվար անելիս ՝ նա մեկ — մեկ մանկանում էր, և դա նույնն էր, թե քաղցած ու հոգնած ճամփորդը հարկադրաբար մի տեղ կանգ է առնում հանգստանալու: Մանկությունն ուղեկից թոնիր է, առանձնակի ուժգնությամբ վառվում է, երբ մարդ մեկը մյուսի ետևից լույս աշխարհ է բերում իր երեխաներին: Ինքը վերածնվում է յուրաքանչյուր ծննդի հետ, գոտեպնդվում:

— Ոչինչ, — ասաց նա ինքնիրեն, — երեխա չունեմ, կունենամ: Ես ու արծվիկը լույս աշխարհ կբերենք մեր զավակներին: Նրանք առայժմ քնած են մեր արյան մեջ, ցանկացած պահին կարթնանան: Այդ ասաց հորից ժառանգած առողջ տղամարդու հանգստությամբ: Երեխաները կարթանանան բոցավառելու մանկության ուղեկից թոնիրը, ինքն ու Արծվիկը կջերմացնեն իրենց մրսած, ծերացած ոսկորները, նրանց պես կմանկանան՝ մի կողմ թողնելով առօրյայի հոգսաշատ կնճիռ և ծերություն:

— Ճակատագիր է , — ասաց Արծվիկին իրենց Հրաժեշտի օրը ,- մեր բաժանումը ճակատագիր է: Կգտնեմ առևանգված ձեռագերը, կվերադառնամ, և ամեն ինչ կսկսենք սկզբից, տուն կկառուցենք, օջախ կվառենք:

— Չէ, — ասաց Արծվիկը, — ինձ մի թողնի — հեռանա , առանց քեզ վախենում եմ: Քո գրքերն առևանգողը ողջ է, ուժեղ ու խորաման , փորձանք կբերի գլխիդ:

— Քո հուշն ինձ կպաշտպանի, — ասաց Փալիկը, — ճակատագրին դեմ երթալ հնարավոր չէ:

— Կհարստանա՞նք ,- միամտաբար հարցրեց Արծվիկը ,- ես մի տուն լիքը երեխա եմ բերելու: — Աղջիկը նրա պարանոցից բաց չէր թողնում թևերի արկանը , օղակել, գրկել էր . — Միայն շուտ արի, աչքս չկտրի սպասելուց:

Անի քաղաքից ոչ հեռու, իր քարին նստած՝ Փալիկ գրիչը հիշում է այս ամենը , հիշողությունից սիրտը չի մաշվում, ընդհակառակը, կարծրանում — քարանում է: Այլևս մաշվելու տեղ չկա, հետագա մաշվածությունը մահն է, իսկ ինքը դեռ պետք է Արծվիկին և ունենալիք երեխաներին:

— Սուրհանդակ էր, — ասաց նա, — սպիտակամազ նժույգն Արծվիկի

ուղարկած սուրհանդակն էր, և հետը տարավ իմ որդուն: Գլխի ընկներ, նամակ ուղարկեր նշանածին: Սուրհանդակը թեթևորեն տեղ կհասցներ, և Արծվիկը կիմանար՝ ինքն ողջ -առողջ է, հույս ունի՝ Անին վերջ կտա թափառումին: «Շատը գնաց, քիչը մնաց, — կգրեր, — Անին իմ ճակատագրական պանդխտության վերջնակետն է: Տուն կգամ , ուսապարկումս ձեռագրերը, և այդ օրը տոն կլինի գյուղում, և ամենայն մարդ կհարստանա, և Տաթևի Ստեփանոս վանահայրը կօրհնի մեր պսակադրությունը»: Կգրեր, չգրեց: Իր բաժինն այդ չէր, իրենը հեռակա զրույցն էր նշանածի հետ: Շուրջը բազմությունը խտանում էր, և հրմշտոց էր, աղմուկ ու աղաղակ: Փալիկը հանկարծ ուզեց խառնվել ամբոխին և պահ առաջ քաղաք մտնել: Մյուսների նման հրմշտելու էր, աղմկելու, հայհոյելու, մանրանալու էր նրանց չափ: Փորձ արավ, հրմշտել չկարողացավ, փորձ արավ, շրթերին հայհոյանք չարտաբերվեց, ինքը քար, մնաց իր չեչաքարին:

Անին, պարզ է, առաջվանը չէր, գլխին արքայական թագ չէր, չէ,

գլխավերևում բաց ու հասարակ երկինք էր, տեղ -տեղ ՝ սևակնած ամպ, տեղ-տեղ` դեղին ամպափոշի, եկել- կուտակվել էր քոչվոր ցեղերի նժույգների ոտնահետքից: Չէ, Անին առաջվանը չէր, առաջ նստակյաց էր, հիմա առավել քոչվոր, եկող — մնացողը՝ քիչ , մազապուրծ փախչող — գնացողը՝ շատ: Բայց էլի, թուհ, գրողը տանի, հայոց մայրաքաղաք էր, և բազմության քարավան էր ճամփաներին, և շուկաներում, կուղպակներում, իջևանատներում՝ դրամի զնգոց, և եկեղեցիներում՝ ամենօրյա ժամերգություն: Եվ դեռևս բազմաթիվ նժույգներն ու գրաստներն իրենց քամակին կրում էին անջրանցիկ տոպրակներ, որ, բան է, կեղտոտելիս ՝ թրիքը չթափեն փողոցի մաքուր սալահատիկին: Չէ, ձին կամ գրաստը փողոցում թրքելու իրավունք չունեին, իրենց տիրոջը ծանր տուգանք էր հասնում: Ուրեմն՝ Անին դեռ մայրաքաղաք էր , քանի որ ձին կամ գրաստը վախից, թե սովորույթի ուժից պահպանում էին արքայական ժամանակի քաղաքականությունը: Մարդն իր ոչ հեռավոր անցյալը մոռացել էր, կենդանիները հիշում- պահպանում էին:

Արմեն Մարտիրոսյան «Մազե կամուրջ»